QUON SIGNIFIKAS ‘FATIGITA’?

Imajo che © Vecteezy

 1. LA OLIMA KONVERSO 

De tempo a tempo, per privata mesaji – sive per e-posto, sive che Facebook o mem, plu rare, per WhatsApp – amiki demandas de me konsili od expliki pri linguala questioni o dubiti. Me sempre respondizas ta mesaji, quankam ne sempre akurate e, kelka-foye, ne tam detaloze e, precipue, ne tam pondereme kam me dezirus. Tala esas la vivo: taskoza e hastanta, quaze fugema. Pluse, konfesinde, ne sempre me esas tam inspirata kam la komplexeso dil questioni postulus. Pro to, povas eventar ke, lor rilekto pos kelka tempo (ordinare longa), me deceptesas da olima respondo e ne intelektas pro quo e quale me povis lore erorar.

Exemple, recente me rilektis konverso quan me havis kun Gilles-Philippe Morin, per la mesajilo di Facebook, en 2021. Me quik riproduktos ol hike, nam ol, pro kontenar erora aserti – unesme da Partaka e pose, ho ve, da me ipsa – pri importanta ed interesiva temo, esos quaza departo-punto por ica artiklo.

Yen la texto, en qua me indikas per GPhM la frazi da Gilles-Philippe e per GN mea komenti: 

***

22/03/21, 12:00

GPhM: Tandem, Partaka sugestis a me ke on darfas dicar «fatigesas» apud «esas fatigita». Or me lektas nulo pri to en la KGD, nur «esas fatigata». La sola parto quan me trovis esas komparo inter la verbi kun -es- e la substantivi kun -es-, komparo qua es konfuziganta pro lua uzo di «same kam», or l’extrakturo prizentas difero.

Same kam videsar = esar vidata = vidatesar, on darfas dicar, ke instrukteso = instruktateso o instruktiteso, konverteso = konvertateso o konvertiteso, edc. Ma sen parolar pri la plu granda kurteso dil derivaji citita en la texto, li ne kontenas nek postulas la determino pri tempo, quan implikas necese at e it.

22/03/21, 16:08

GN: Pri -ata / -ita: aje! aje! Ka tu ne lektis pri la ata-ita-milito en Esperantia: longa milito, ya sensanga, ma tre doloroza, inter atisti ed itisti, kun eminenti en la du partisi... En Idia tala milito nultempe eventis pro ke "-esas", advere, inkluzas la du senci (mem se ne explicite): "esas -ita" ed "esas -ata". Tamen, kande on ne uzas la es-formi, Ido es tradicionale atista: "la unesma Ido-gramatiko esis publikigata en 1908" (en Esperanto, pos/pro la vinko dal itisti, on dicas: "estis publikigita".

22/03/21, 16:30

GPhM: Danko pro la respondo! Me ja lektis pri atismo en Esperanto, ma la temo es poke interesiva por me pro ke lu semblas a me tote ne logikala. De Beaufront en lua Commentaire esis tote klare itisto… Ma en la KGD, tote klare atisto. Es interesiva le -es- es *polivalenta. To faciligas expresado, exemple por «me fatigesas».

22/03/21, 17:00

GN: Yes, per -es- Ido eludis la ata-ita-milito "avant la lettre".

*** 

2. ‘FATIGITA’ NE ESAS ‘FATIGATA’

Nun me indikos la erori ed explikos mea motivi. 

Me opinionas, kontre la mencionita sugesto da Partaka, ke esas erora equivaligar fatigesas ad esas fatigita. Segun KGD, quale Gilles-Philippe juste atencigis, fatigesas equivalas esas fatigata e nule esas fatigita. Altre, la konjugo di fatigar diferus del konjugo dil cetera verbi, quo esus absurda, nam omna verbi esas reguloza en Ido, ed -ata ne povas equivalar -ita, pro ke la sufixi -at- ed -it-, segun la principo di unasenceso, ne povas signifikar lo sama.

Cetere, esas facila konstatar ke, en nia fonto-lingui – ed anke en Esperanto –, me fatigesas, exemple, ne tradukesas same kam me esas fatigita:

me fatigesas

A: I get tired

F: je me fatigue

G: ich werde müde

H: me canso

I: mi stanco

R: я устаю

E: mi laciĝas

me esas fatigita

A: I’m tired

F: je suis fatigué(e)

G: Ich bin müde

H: estoy cansado / cansada

I: sono stanco / stanca

R: я устал / устала

E: mi estas laca / mi lacas

Koncernesas do du senci interdiferanta. Couturat, cetere, per simpla ma tre klara e konvinkiva argumenti, bone explikis la difero inter -ata ed -ita generale, ed inter fatigata e fatigita partikulare. Yen lua texto – anciena, ma ankore rilektinda ed instruktiva – publikigita en Progreso III (n-ri 31–32, oktobro 1910, p. 396–397):

*** 

Pri la distingo di la tempi.

La Idisti ofte hezitas pri la justa uzo di la tempi, precipue en la participo pasiva: to venas simple de la fakto, ke en nia lingui la tempi di la participo pasiva esas intermixita sub komuna e konfuza formo. Multi, qui nultempe hezitus inter amas ed amis, mem inter amanta ed aminta, hezitas inter amata ed amita ed uzas kelkafoye l’una vice l’altra (ni ne parolas pri simpla erori di plumo). To venas forsan de ke uli uzas nejusta kriterio por distingar la tempi. Exemple, li kredas dicernar la prezento per ico, ke ol expresas duranta stando: li dicus la arestato, pro ke lu esas ankore en karcero; la kondamnato, pro ke lu restas en la stando di kondamneso; e c. Tala kriterio esas nejusta, ne klara ed erorigiva. La vera kriterio esas multe plu simpla: Por savar qua tempo devas uzesar en la pasivo, tradukez per l’aktivo. Kad on arestas o kondamnas nun la persono? Se yes, lu esas vere arestato, kondamnato. Se no, se on ja arestis o kondamnis lu, on devas uzar la pasinto: arestito, kondamnito; ne importas kad l’efekto di l’ago ankore duras o ne. Mem liberigita. l'arestito restos arestito; mem indulgita, la kondamnito restos kondamnito (t. e. ulu, quan on kondamnis ultempe). Per ta facila procedo (qua divenas balde mashinala ed instintala per kustumo) on ne povas erorar. «La pordo esas klozata» (on klozas ol nun) ; «la pordo esis klozata» (on klozis ol ºante); «la pordo esas klozita» (ol esas nun en la stando qua rezultas, de ke on klozis ol).

Ni volas citar du participi, qui preske sempre postulas la sama tempo: Konocata devas generale esar en la prezento, nam: «Me esas konocata» signifikas: «on konocas me» (same : reputata, konsiderata, e c.). — Kontraste, fatigita devas generale esar en la pasinto; nam «me esas fatigata» = «me fatigesas» = ulu od ulo fatigas me nun; ma kande on dicas: me esas fatigita, on intencas ordinare expresar, ke on esas en ia stando, qua rezultis de la fatigo o fatigeso. «Me fatigesis promenante, e nun me sidas, pro ke me esas fatigita».

*** 

Do, on dicez ke ulu esas fatigata nur kande ulo fatigas lu nun. En la cetera kazi (le maxim multa!), kande lu esas nun en stando qua rezultas de ke on fatigis lu, on dicez ke lu esas fatigita.

Yen du exempli – l’una korekta, l’altra erora, segun me – pri tala uzo. La unesma venas del plumo di Tiberio Madonna (L’arboro dil cielo, 2ma ed., 2019, p.14):

*** 

Pos kurir dum kelka minuti, Petro e Julia sucesis desaparar de la vido dil infanti, e sideskis fatigita en la bosko.

*** 

Kad ulo fatigas Petro e Julia kande li sideskas? No, la fatigeso eventis antee dum e pro ke li kuris. Konseque, kande li sideskas, li esas ne fatigata, ma fatigita. L’autoro hike uzas korekte l’afixo -it-.

La duesma exemplo, da Jean Martignon, trovesas en lua Redaktajo pri olima promenado en Paris, recente publikigita hike, en la Facebook-grupo Ido-literaturo:

*** 

Me regretas ne povir juar Paris dum mea yuneso, nam dum-semane me laboris, e lor la semanofino me esis tro fatigata por explorar serioze ca urbo.

*** 

Kad ulo fatigis l’autoro lor la semano-fino? No, la fatigeso eventis antee, dum-semane, pro la laboro. Konseque, lor la semano-fino, il ne povis esar fatigata: il esis fatigita (o, plu klare, il sentis su fatigita) pro antea fatigeso dum-semana. Pro to, la uzo di fatigata esas erora hike, segun la supera rezono da Couturat (quan me judikas kom justa, pro ke ol esas tote logikoza).

En la nexta frazo dil sama texto, l’autoro uzas tote juste la verbala formo fatigesas:

*** 

Erste depos ke me esas retretinto, me povas flanar e promenar en Paris. Regretinde, me fatigesas rapide pro mea evo e me ne plus povos agar ico dum multa yari (mem se me esus vivonta ankore dum longa tempo) [...].

*** 

La supera uzo montras un-plusa-foye ke fatigesas ne povas equivalar esas fatigita. Advere, se on substitucus ica ad ilta, la koncernata propoziciono divenus absurda:

*** 

Regretinde, me *esas fatigita* rapide pro mea evo [...].

*** 

Pro lo supere explikita, on uzez la formo fatigata nur kande on volas o bezonas komunikar ke la fatigo o fatigeso (la ago, ne la rezulto!) ankore duras en la instanto en qua – o pri qua – on parolas. Or tala okazioni esas pasable rara; exemple, en la tota kolekturo di frua Progreso (1908-1914), la formo fatigita uzesis 19-foye, e la formo fatigata nur un-foye – precize en la mencionita frazo da Couturat, en qua il explikas ke me esas fatigata equivalas me fatigesas!

En la introdukto di ca artiklo me dicis ke, en la mencionita konverso kun Gilles-Philippe, anke me eroris. Quale? Por saveskar lo, vartez la nexta artiklo en ca blogo, me pregas. Ol aparos balde – espereble! – sub la titulo “La ata-ita-problemo en Esperanto ed Ido”.