 |
| The Adopted Child (“L’adoptita
infanto”, 2016), akrila pikturo da © Elaine Slayton Akin, Usana artisto, quan influas Amerindiana arto ed anciena vazo-piktado Greka, “amba tre stilizita, monodimensiona e ne-versimila”. |
1. Ka ‘versimila’ e ‘versemblanta’ interdiferas?
Inter versimila e versemblanta, mea-interprete, existas nula difero semantikal: li ya expresas la sama koncepto. Lo versimila es simila a verajo, e lo versemblanta semblas esar vera. En la du kazi, la parolanto kredas o supozas ke lo priparolata es vera, ma lu ne (ja) es (tote) certa pri ta vereso. Se lu (ja) esus (tote) certa pri ta vereso, lu evidente qualifikus lo priparolata kom vera.
Quankam versimilia e versemblanta ne interdiferas semantikale, li tamen interdiferas segun du altra aspekti:
1.1. Interdifero segun formaco
versimila formacesis segun la Latina verisimĭlis (o veri simĭlis), vorto de qua decendas verisimilar (Angla), verosímil (Hispana e Portugalana) e verosimile (Italiana). Segun ica sama modelo formacesis anke, per indijena materiaro, truthlike (Angla), sannolik (Sueda) e mem правдоподобный (Rusa).
versemblanta, kontraste, sequas altra modelo, imitante la Franca (vraisemblable), la *Kataluna (versemblant), la Germana (wahrscheinlich), la Nederlandana (waarschijnlijk) e mem Esperanto (verŝajna).
1.2. Interdifero segun ofteso
versimila, tre ofta en Ido, trovesas en omna lexiki, kontre ke versemblanta, tre rara, aparas nur en la Franca-Ido-lexiko da Beaufront/Couturat (1915), kom tradukuro di spéciaux (p. 517) — tradukuro quan, cetere, la Wikivortaro riprenas hike — ed en la Dicionario da Pesch (1964), en la defino pri fardo (p. 159). Me exploris la tota kolekturo di Progreso 1908–1914 e tote ne trovis la vorto. En la tota kolekturo di Mondo 1924–1926, ol aparas nur unfoye kom adverbo (versemblante), ed en la tota kolekturo di Progreso 1931–1938, ol aparas nur kinfoye kom abreviita adverbo (versemble), formo qua, cetere, trovesas anke unfoye en la Dicionario da Pesch, en la defino pri akuzar (p. 15). Yen omno! (Datumi pri la ofteso di versimila donesos en la chapitro 4.)
Parenteze, versimila havas l’avantajo, super versemblanta, ke on povas komode uzar ol apud la verbo semblar, quale en la sequanta texto da Otto Jespersen, ek lua artiklo “Pri la nomo di nia linguo” (Progreso, I, p. 257–264):
“Komence, kande ni fidis la plu kam duone [nun: duime] promisita posibleso akordar kun omna esperantisti, la questiono pri la nomo di nia linguo ne esis urjanta; semblis versimila ke ni povus omni unigesar sub la nomo Esperanto.” (p. 258) [substrekizo da me]
2. Quale ‘posibla’ e ‘probabla’ interdiferas?
Es pasable facila dicernar la difero inter posibla e probabla. Kande la parolanto judikas fakto kom posibla, lu perceptas chanco, mem se minima, ke ol existas od eventas. Lo posibla qualifikesas kom probabla kande, segun la percepto dal parolanto, la chanci, ke la fakto existas od eventas, es plu multa o plu forta kam la chanci, ke ol ne existas o ne eventas. Konseque, omno probabla es posibla, ma ne omno posibla es probabla. Evidente, lo posibla e lo probabla koncernas ne nur la tempo prezenta, *sed (sondern, sino, but rather) anke la tempo pasinta e futura. En l’antea expliki, do, voluntez konsiderar ke me uzas la verbala formi “existas” ed “eventas” kelke elastike, por alejar la stilo (mente lektez do “existas/is/os”, “eventas/is/os”).
La sequanta texto da Couturat, ek lua artiklo “La konfero pri la kloko” (Progreso, n-ro 64, mayo 1913, p. 185–188), bone ilustras ke probableso dependas de la nombro de chanci:
“Singla observatorio per sua propra observi (facita dum oportuna vetero) determinas maxim exakte la marcho di sua horlojo, e konseque la korektigo aplikenda a sua kloko. Ol komunikos sua kloko ‘probabla’ a la centrala kontoro (en Paris), ed ica, komparante omna ta indiki, deduktos de li la kloko ‘maxim probabla’, qua havas evidente plu multa chanci esar exakta, kam irga de la kloki determinita nedependante da singla observatorii. Pose ol korektigos sua propra horlojo, e sendos la kloko a la cetera observatorii ye definita tempi.” (p. 186)
En la sequanta frazo da Alphonse Matejka, ek lua artiklo “Ido, linguo naturala” (Progreso, n-ro 97, oktobro 1933, p. 198–204), lo probabla, kom adverbo, qualifikas lo neposibla:
“La fakto, ke reformo kontentigiva pri ica maxim delikata punto dil derivado en Ido probable esos neposibla, sen kelka chanji importanta en nia gramatiko, ne devas impedar ni, atakar la problemo kurajoze.” (p. 203)
Me supozas ke restas nula dubito pri la interdifero di posibla e probabla. E nun, quoniam lo probabla inkluzas lo posibla, en la sequanta chapitro me analizos nur la interdifero di probabla e versimila, quankam anke lo posibla kelke mencionesos. Ica interdifero es multe plu komplexa, nam lo versimila implikas la nociono pri vereso e, quale questionis Pontius Pilatus, Quid est veritas? (“Quo es vereso?”). Segun semblo, singlu havas propra koncepto pri lo vera...
3. Quale ‘probabla’ e ‘versimila’ interdiferas?
Ante determinar la interdifero di probabla e versimila, oportas parkomprenar la senco di olca, qua ne es tam facile e nemediate perceptebla ed intelektebla kam la senco di olta. Ni ja savas ke lo versimila es simila a verajo. Tamen, quon konkrete signifikas “esar simila a verajo”? Quale ulo povas esar simila a verajo, sen esar verajo?
3.1. Lo versimila en cienco e filozofio
 | |
| Karl Popper, teoriginto dil nociono pri versimileso kom koncepto di ciencal realismo. |
Tamen, qua relato existas inter lo versimila e lo probabla? Charles Sentroul (1876–1933), Belga katolika sacerdoto e profesoro pri filozofio, en sua artiklo sugestive titulizita “La vraisemblance du probable” (La versimileso di lo probabla), publisita en Revue néo-scolastique de philosophie (1923, n-ro 99, p. 311–328), lektebla hike, asertas ke “lo probabla es quaza mezo inter lo certa e lo necerta, kontre ke, objektale, ne existas mezo inter lo vera e lo falsa” (p. 311). Nu, ica rezonado, mea-komprene, ne suficas por parintelektar la explorata relato. Oportas ya saveskar kad ulo versimila povas esar neprobabla. Ni do askoltez altra opiniono.
Christophe Yahia (n. 1973), en sua artiklo “Analyse conceptuelle du vraisemblable” (Konceptala analizo di lo versimila), publisita en januaro 2001 en Préfigurations, gratuita monatalo interretala pri arti figuriziva, lektebla hike, prizentas yena interesiva analizo, qua enduktas du plusa nocioni, tre importanta ca-felde: olta pri subjektaleso / objektaleso, ed olta pri determineso / provizoreso:
“Lo versimila ne es simpla verajo dil subjekto, ol es to quon ni devas pensar pri ula kozo, to quo impozesas a ni; ol ne es la frukto di nia volo, *sed, kontree, nia volo submisas su ad ol per nia koaktata asento: rare existas du versimila solvi por la sama problemo.
Lo versimila, cetere, diferas de lo probabla e de lo posibla precize per ca lasta punto: lo posibla ofte implikas vasta gamo de konsiderebla solvi, kontre ke lo versimila reduktesas ad unika ensemblo de la posibla solvi; ica redukteso es la signo di objektal neceseso tote opozata al ideo pri subjektal interveno.
Tale, si lo probabla konstitucas ulsorta verajo provizora, lo versimila, sua-latere, posedas valoro di determinita verajo: ol esos o vera, o falsa.”
3.2. Lo versimila en yuro-cienco
La nociono pri versimileso es evidente tre importanta en yuro-cienco. La Kolumbiana advokato María Tamayo Urrea, en sua artiklo “Verdad, verosimilitud y probabilidad” (Vereso, versimileso e probableso), publisita kom diapozitivaro en 2012 e lektebla hike, donas interesiva, quankam kelke objecioninda, expliko:
“Ulu qua judikas fakto kom versimila es plu proxim agnoskar ol kom vera kam ulu qua judikas ol nur kom posibla, ed ulu qua judikas ol kom probabla es mem plu proxim ta agnosko kam ulu qua judikas ol kom versimila, nam lu komencas agnoskar ke existas argumenti krediganta ke la semblo equivalas la realajo.” (diapozitivo 10)
Nu, antee ni vidis ke la interdifero di posibla e probabla es quantesal, t.e. ke la probableso di fakto dependas de la nombro de chanci. Hike l’autoro furnisas interpreto lineal, quale se anke la interdifero di probabla e versimila esus nur quantesal, segun yena kreskanta ordino dil nombro de chanci di proximesko a lo vera:
posibla => versimila => probabla => VERA
Tamen semblas a me ke la interveno dal jus mencionita faktori (subjektaleso / objektaleso e determineso / provizoreso) provizas la relato inter lo probabla e lo versimila per karaktero qualesal, vice quantesal. To signifikas ke lo versimila ne es plasizebla sur la sama lineo kam lo posibla e lo probabla. La relato inter lo probabla e lo versimila es plu komplexa e komplikita. La sequanta expliko montros lo e, mea-judike, parklarigos la problemo.
3.3. Lo versimila desvelizata
En dicionario pri filozofio me trovis la maxim bona expliko pri la interdifero di versimila e probabla. Segun ica verko, lo versimila es “lo simila a verajo, sen pretendar esar verajo. Konseque, naraco — sive romano, sive tragedio — povas esar versimila sen esar minime probabla, sen ke existas irga probableso ke la mencionita fakti eventis od eventos. La koncepto pri versimileso konstante uzesis ta-sence en estetiko, de pos Aristoteles. Imaginita homal evento es versimila se ol judikesas kom konciliebla kun la ordinara konduto dil homi, o se ol es explikebla o sustenebla per ta konduto.” (Portugalana originalo hike.)
Konseque, ulo versimila povas esar neprobabla, e ne sempre la du vorti es interkambiebla. Me donos du exempli. Yen la defino pri fardo che Pesch, mencionita en antea chapitro (1.2.):
“fardo [...] Aspekto versemblanta qua kolorizas o travestias la fakti.” (p. 150)
Vice versemblanta povus esar versimila, to ne importas, nam li es sinonimi. Tamen oportas dicar ke, se on remplasigus versemblanta per probabla o posibla, la frazo divenus absurda. To pruvas ke lo versimila ne es plasizebla en la sama lineo kam lo posibla e lo probabla.
Yen plusa exemplo: frazo da Couturat en Progreso (I, p. 185):
“Sed [nun: ma] lor [nun: lore] por quo lansar akuzi sen ula pruvo o mem versimileso?”
Anke en la supera frazo, probableso ne es substitucebla a versimileso. Tala substituco ya absurdigus la frazo.
Tamen, en altra kazi, versimila e probabla es facile interkambiebla. Yen altra exemplo, anke che Pesch:
akuzar [...] Signalar kom kriminalo la homo quan la judiciisto inquestala *inkulpas, t.e. judikas kom tre versemble kulpinta. (p. 15)
En la supera defino, se on remplasigus versemble per probable, la frazo tote ne divenus absurda. Ol ya aquirus altra nuanco, forsan min subjektala, ma ol durus esar sencoza.
4. Interkonfundeso di ‘probabla’ e ‘versimila’
Nun atencez yena frazo, anke trovebla en Progreso (n-ro 82, mayo 1931, p. 104):
“Omna kandidati bone sucesis e versemble balde recevos lia diplomo.”
Ka versemble es korekta en la supera frazo? Mea-judike, probable plu bone fitus hike, nam tote ne koncernesas proximesko a lo vera...
Semblas a me ke la supera frazo ne es l’unika kazo en qua versimile (o versemble) uzesas vice plu bone fitanta probable. Me lektis od audis plura tala frazi, ne nur en Ido, *sed anke en Esperanto (verŝajne vice la plu bone fitanta probable). Forsan un del kauzi es la fakto ke la Germana ne distingas la du koncepti, ordinare expresante li per la sama vorto (wahrscheinlich). Yen quale la International-deutsches Wörterbuch da Beaufront/Couturat/Thomann (1908) prizentas la du vorti:
probabl-a (–e) wahrscheinlich, mutmasslich [...]. –eso Wahrscheinlichkeit [...]. (p. 206)
ver-a wahr [...] –simila wahrscheinlich (was wahr zu sein scheint); –simileso Wahrscheinlichkeit (Eigenschaft) [...]. (p. 276)
Pro to Jespersen sentis la bezono precizigar, en la unesma periodo di Progreso (I, p. 407), ke versimila “ne es exakte la sama kozo kam probabla”. Pluse, ja en la duesma periodo di Progreso (n-ro 86, novembro 1931, p. 258), aparis yena signifikiva averto da Siegfried Auerbach:
“Kelki de nia vortolibri (exemple la Radikaro Kompleta da Feder e Schneeberger) restriktas la uzo di probabla al ciencala (matematikal) senco ed indikas, ke por la ordinara senco on uzez ver-simila. Me opinionas, ke ta distingo es nek necesa nek internaciona, e me propozas abolisar ol. Dyer (Ido- English Dictionary), qua generale indikas omna aflna vorti, ne konocas la restriktita uzo di probabla.” [La Radikaro mencionita da lu (Vollständiges Wurzelwörterbuch Ido-Deutsch) aparis en 1919 (videz la kompleta refero en Bibliografio di Ido).]
Ica influo da certena lexiki forsan explikas yena datumi pri la ofteso di versimile/probable e versimila/probabla en du diferanta periodi di Progreso:
|
1908–1914 |
1931–1938 |
|
versimile: 24 |
versimile: 18 |
|
probable: 248 |
probable: 73 |
|
proporciono: 0,097 |
proporciono: 0,247 |
|
|
|
|
versimila: 12 |
versimila: 8 |
|
probabla: 41 |
probabla: 15 |
|
proporciono: 0,293 |
proporciono: 0,533 |
On konstatas do ke la ofteso di versimile e versimila relate a probable e probabla augmentis per 155% e 82%, rispektive, inter la du periodi! Ka pro influo dal mencionita lexiko? Probable!... Es anke interesiva la fakto ke la du adverba formi es multe plu ofta kam le adjektiva.
Por konkluzar, me prizentez yena frazo da Hermann Jacob (Berlin), en lua tradukuro “La Anglo”, rakonto da German Gerhold (Progreso 1936, n-ro 109, p. 12–14), en qua aparas la tri koncepti (versimil, posibl, probabl):
“Se la stranjero apartenas a la supera klaso dil socio, se lu esas oficiro, supera oficisto od ciencisto, esas versimile posibla, ke lu esas ‘Gentleman’. Ma, se la stranjero esas ek la basa strati di sua populo, takaze esas preske neprobabla.” (p. 13)
