QUON SIGNIFIKAS "LATRINO" EN IDO?

Splendida balno-chambro "Pan-American", dal Usana firmo J. L. Mott
Iron Works, qua ganis premio en la Universal Expozo en Paris en 1900 (ka
forsan Couturat vidis ol?). Ol es preske kompleta, kontenante (de sinistre):
sedo-balnuyo, balno-kuvo, eviero, dushuyo, bideto ed *unitazo kun supra
tanko an-parieta (mankas nur tualeto-tablo, trovebla en altra balno-chambri
 di ca firmo, exemple "Renaissance" ed "Italian").
Fonto: Modern Pumbling, nº 6, 1907, p. 36.  

En recenta mesajo (2020-04-29) che Idolisto, pos laudir du ecelanta tradukuri da James Chandler (lektebla hike e hike), me skribis ico:

«Tamen me ne rekomendus uzar latrino vice latrin-vazo, precize pro la konfundigiveso di tala uzo: exemple, lavar latrino tote ne esas lo sama kam lavar latrin-vazo. Oportas, segun me, ne konfundar la vazo a la loko ube la vazo trovesas.»

En sua unesma respondo (2020-05-03) Chandler skribis ico:

«Esas mem neklara, segun nia dicionarii, ka latrin.o esas l’aparato o la chambro qua kontenas l’aparato.»

En posa respondo (2020-05-05) Chandler emendis lo dicita:

«Or, sercho (vice foliumo) en Dyer konfirmas ke latrin.o esas la chambro qua kontenas l’aparato, ne l’aparato. Semblas a me ke ni bezonas vorto por l’aparato, qua konsistas ek la “vazo”, plus la cisterno e tubi.»

(Omna jus citita mesaji es lektebla hike).

Forsan ne multi savas ke olim la vorto latrino esis polemika en Ido. Tante polemika, ke Couturat sentis la bezono publisar pria artiklo en Progreso (n‑ro 25, marto 1910, p. 39). Yen ol:

«Latrino.

Ica vorto ne plezas a kelka samideani. qui judikas ol “shokanta”. To esas temo poke [kelke] delikata, sed [ma] tre interesanta por la linguistiko (aparte por la “semantiko”). Omna vorti, quin on sucedante adoptis, en nia naturala lingui, por ta ideo, divenis “shokanta”, ed on vicas [remplasigas] oli konstante per altri, qui konstitucas unesme eleganta perifrazi, sed [ma] divenas suafoye “shokanta”. En F. exemple, on neplu [ne plus] dicas cabinets nek lieux d’aisance, qui esis tamen ja diskreta perifrazi. Nur la medicinisti uzas ankore la malnuva [anciena] vorto garde-robe, qua esas anke perifrazo (vesteyo). On uzas nun water-closet, qua semblas plu eleganta, quale [kom] stranjera vorto. Sed [Ma] anke ca vorto divenas vulgara, e nun esas plu eleganta dicar: toilette (lit.: tualeteyo). Nu! to esas preske exakte la senco di la L. latrina (= lavatrina), qua signifikis unesme: laveyo, balneyo, e pose ricevis [recevis] la “shokanta” senco. Kurioza fakto: la vorto sponjo, qua nule shokas ni, esis shokanta por la Romani, pro ke on uzis sponji en la “latrini”. Konkluzo: irga vorton vi adoptos por ta ideo, ol divenos plu o min shokanta per l’uzado. Ni do devas ne tro atencar ta puerala prejudiki ed adoptar simple vorto klara e neambigua. Latrino esas nek laveyo, nek vesteyo, nek tualeteyo: or l’esencala skopo di linguo (precipue internaciona) esas komprenesar sen ula dubo [dubito] od ambigueso : to esas ya plu importanta kam irga sentimental delikateso e falsa pudoro.»

En ped-noto il skribis anke:

«La vorto Esp. neceseyo [tale!] esas sensenca: ol ne povas signifikar “loko necesa”, sed [ma] nur “loko di necesajo”. Or multa kozi esas necesa, e havas definita loki.»

Semblas ke ta texto da Couturat esis sat konvinkiva pri la “digneso” dil vorto, nam en Progreso n‑ro 33 (novembro di 1910, p. 466) on povas lektar yena solena decido dal Akademio:

117. On repulsas chanjo di la vorto latrino (III, 39), per 6 no.

E tale finis la latrino-konflikto en nia pioniral epoko!

Lua texto, pluse, pruvas ke, ja de la komenco, latrino esas ne aparato ma chambro. To esas nedubitebla. Couturat ya skribis: «Latrino esas nek laveyo, nek vesteyo, nek tualeteyo». Il do komparis ol ad altra tri chambri: -ey, -ey, -ey.

En International English-Dictionary da Beaufront/Couturat (1908) me lektas (p. 104):

latrin-o, w.c., privy [DFIS]

En The Oxford English Dictionary, 1913 (do tre proxim la edito-yaro dil citita Ido-Angla lexiko), me lektas yena defini:

water-closet. A closet or small room fitted up to serve as a privy, and furnished with water-suply to flush the pan and discharge its contents into a waste-pipe below. Often abbreviated as W.C. Sometimes applied to the pan and the connected apparatus for flushing and discharge; also, loosely, to any kind of privy.

[vol. XII, p. 167, konsultebla hike]

privy. A private place of ease, a latrine, a necessary.

[vol. VIII, p. 1.394, konsultebla hike]

Do, quankam lore w.c. povis signifikar anke l’aparato (ed ol ofte havis ta senco en plu frua verki pri ca fako, exemple, en ica de 1887 ed en ica de 1895), semblas ke lua primara senco esis “chambro”, e la komo (ne punto-komo) inter ”w.c.” e ”privy” (qua signifikas nur ”chambro”) montras ke la vizata senco esas ”chambro”.

Same, me lektas che Dyer (1924):

latrino: water-closet, latrine, privy.

[la komi montras ke koncernesas chambro]

En Lexique-Manuel Ido-Français da J. Guignon (1924) on lektas (p. 67):

latrin-o latrine(s), cabinet d’aisances, garde-robe.

En ica Franca dicionario me lektas yena defino:

Cabinet(s) (d'aisances). Pièce, endroit réservé aux besoins naturels.

Che Pesch on trovas ica defino:

latrino. Loko rezervita por kakar od urinifar.

Semblas do exterdubita ke, segun nia vorto-libri, latrino esas ne l’aparato ma la chambro.

La vorto latrin-vazo esas neofta (on ya rare parolas en Ido pri kozi fetida...) ma uzata. Yen exemplo ek la romano La aventuri di Amazoni II (2008) (lektebla hike) da José Cossío Ramírez:

«“Pro quo? Pro quo me?”, pensis Marina dum ke el uzis la netigilo por netigar la latrin­vazo dil latrino dil seciono di Mantenado dil Amazonia.» (p. 13)

En la numero 18 di Adavane! (novembro-decembro di 2006, p. 4), lektebla hike, aparas amuziva (ilustrita...) artiklo dal redaktero Fernando Tejón, sub la titulo “Mea latrin-vazo”.

Pluse, en 2006 eventis, en la forumo Idoespanyol, interesiva prilatrina debato, quan partoprenis i.a. Chandler e me ipsa. Ica debato ankore es lektebla (quankam tre nekomode, per serchar la vorto “latrino”) hike.

Fine, me inkluzis la vorto latrin-vazo en SIL (2007) sub yena defino:

latrin/vaz/o. Latrinala meblo uzata por urinifo, fekifo e vomo, konsistanta ek vazo ceramika od *inoxa, ordinare provizita per sidila platajo mi-cirkla, lido ed aquo-spricigiva aparato [A toilet, toilet bowl; F toilette; G Toilette; H inodoro, retrete, taza; I vaso, water; R унитаз]

Unuesme me dicez ke, en la supera defino, “aquo-varsigiva” esus plu apta kam “aquo-spricigiva”. En un de sua mencionita tradukita rakonti Chandler ya uzis la verbo travarsar por indikar la kustumal ago per qua on automate lavas la internajo di ta aparato, ed ica verbo semblas esar tote apta por ica skopo.

Duesme me konfesez ke nun la vorto latrin-vazo ne tre plezas a me. En latrino — e, precipue, en balno-chambro — existas ya diversa vazi, ed anke ica vazo tante partikulara e tante utila meritus aparta vorto ne-ambigua. La citita frazo da José Cossío Ramírez («latrin-vazo dil latrino») pruvas ke la vorto esas ne tote apta, ma nur surogata.

A me plezas, exemple, la neologismo *unitazo (del Rusa унитаз) quan me uzis un- o du-foye en publika mesaji che Facebook. Ica vorto havas plura avantaji:

a) Ol esas klara e ne-ambigua.

b) Ol devenas de un del fonto-lingui di Ido (same kam baraktar, cherpar, po e teplico).

c) Ol kelke memorigas anke taza (uzata en la Hispana en Amerika), tazza (uzata slange en la Italiana) e sanita (uzata en la Portugalana en Europa).

d) Ol esas uzata anke en altra lingui ne-AFGHIR (exemple, Gruziana, Ukrainana, Kazaka, Azerbaijanana).

f) Ol esas sat komoda por derivado e kompozado: unitaz-odorizilo, unitazo-lektajo (jokoze!), unitazo-lido, unitazo-mediti (jokoze!), unitazo-papero, unitazo-sidado, unitazo-sidilo, unitazo-skrapilo, unitazo-sifono, unitazo-tanko, unitazo-tirilo (ancienajo!), unitazo-travarso, e t.p.

Ni ne sat ofte konsideras la Rusa kom fonto di nova vorti, e to esas eroro. Ido esas plu difuzita e plu ofte uzata en Rusia kam on supozas. Exemple, la 29 artikli publisita en mea blogo La blua plumo esis til nun vidita 6.533-foye en Usa, 2.858-foye en Rusia, 1.083-foye en Germania, 788-foye en Francia e 739-foye en Hispania (me mencionas hike nur la landi kun maxim multa vidi). Do Rusia esas la duesma lando, kun sat longa disto del triesma!

Nia tendenco esas egardar unesme la Angla, duesme la Franca, ed ofte nia egardo haltas ibe, e ni neglijas mem la Germana, Hispana ed Italiana. Koncerne la Rusa, nu, ol preske nultempe egardesas! Yen tendenco regretinda... e facile remediebla!

LA FENIXA KONJUNCIONO

Phoenix bird (“Fenixa ucelo”), akrila *expresionista pikturo

da © Olga Saenz Carbonell, artisto naskinta en Kostarika,

elqua ipsa komentis ol per yena vorti: “De nememorebla

tempo ica simbolo esas trovebla en omna prima kulturi. Ol

esabas inspiro pri rivivesko; la voluntala sakrifiko di lo anciena

por voyifar a lo nova. En ica pikturo ni vidas la instanto

en qua la fenixo konsumesas en sua propra flamo, dezirante

morto, por ke lu povez vivar itere.” Nu, kad es necesa atencigar

ke ca fenixo, pro sua verda kresto e blua korpo, prizentas

anke profunda simbolismo interlinguala?...

Fonto: www.novica.com

La Latina konjunciono sed, quan Ido heredabis de Esperanto, esis oficala de 1908 til 1910. 

Ye la 26ma di junio 1910 l’Akademio facis 30 decidi. Inter lora decidi, du koncernis direte la vorti sed e ma. 

Decido 51: “On repulsas ma apud sed; per 6 no, 3 yes.” 

Decido 52. “On adoptas ma vice sed; per 6 yes, 3 no.” (Progreso III, 322) 

Ica decidi publikigesis en la agostala numero di Progreso. Konseque, de pos agosto 1910 la vorto sed judikesas kom obsoleta od arkaika. 

Quankam ma oficaleskis erste en agosto 1910, la Idisti komencis uzar ol antee. Exemple, en la martala numero di Progreso, H. Peus skribis lo sequanta: 

“Multi de mea lernanti ofte intermixas sed e se. Me pregas ke l’Akademio balde decidez pri ma, precipue pro ke ja multi uzas ol.” (Progreso III, 25). 

Nu, me ne astonesas ke on komencis uzar ma ante olua oficalesko, nam ica vorto propozesis sat frue, ja en marto 1909, da Otto Jespersen (Progreso II, 14–15). 

Tamen, quankam sed divenis obsoleta en agosto 1910, ol ne tote mortis, nam en la 70a yari dil 20ma yarcento Andreas Juste (1918–1998) rivivigis ol pro eufoniala motivi. Exemple, en sua chefverko La serchado (1972) Juste skribis en la 24ma strofo dil unesma kanto: 

“Sed obliviez ne, prego, ke

il es soldata falkono!” (p. 14)

En gloso pri la koncernata strofo il explikis: 

“sed esas uzita hike vice ma, por evitar la hiato ma o, qua esus vere kakofonioza sono”. (p. 164) 

Parenteze me atencigez ke, en la unesma verso dil supera strofo, Juste, pro koncizeso, uzas prego vice me pregas, analoge a danko (vice me dankas), gratulo (vice me gratulas) e saluto (vice me salutas), qui esas ordinare uzata e mem klasika expresuri. 

Altra-parenteze me dicez anke ke Juste abominegis hiati ed agis omno posibla por evitar oli. Pro to il uzis i.a. anke l’adverbo jam (segun Interlingua) vice la oficala ja. Yen exemplo, anke ek La Serchado: 

“Linguo, di qua jam on anuncis morto,

Pruvas vivar per humuroza sorto!” (p. IX) 

Itere pri sed: ica rivivigita konjunciono divenis quaza literaturala vorto por Juste. Cetere, il uzis ol ne nur en poemi, ma anke en prozo. Yen exemplo ek lua esayo “Retrospekto”, inkluzita en la kolekturo La jaro (1984): 

“Ma ni bezonas ne nur poemi, sed anke proza verki.” (p. *17) 

Plu surpriziva esas la suba exemplo, ek lua esayo “La venenoza krono”, apendice di “La libro dil epistoli”, anke inkluzita en La jaro: 

“Yen la geniala ‘viziono’ di la poeto: l’origino di lo mala trovesas ne nur en la krimini, sed plu precize en la lauro-krono.” (p. 153) 

En ica frazo nul hiato esus timenda, do Juste probable egardis sed ne nur kom hiato-evitilo ma anke kom generala alternigivo di ma. 

Anke lua kolego ed amiko Louis Pascau (1913–1983), sequante la exemplo di la magna poeto, uzis sed en sua poemi. Pose la fenixa konjunciono itere dormeskis e restis en plena letargio til ke, plu recente, Partaka komencis uzar ol en sua mesaji en plura forumi ed anke en sua literaturala verki. Yen du exempli ek lua certe lektinda (mem lektenda) Evangelio segun Partakael (2014): 

“Omna pili di mea brakii desaparabis... Ma ne nur olti di mea brakii, sed anke olti di mea gambi, di mea pektoro e di mea cetera korpo...” (p. 14) 

“[...] li konjektis, ke to semblas esar sorto di fantomo, ma me insistis, ke lu esas nula spektro, sed la Maestro...” (p. 43) 

La duesma exemplo montras ke Partaka uzas sed ne nur por evitar hiato, ma anke pro altra motivi. Ka pro variemeso? Ka por evitar akumuleso di plura interproxima ma? 

Nu, explikon pri la supera dubiti ni recevis erste juse (2019-01-05), kande Partaka, che ICO (Yahoo-grupo IdoCatalàOccitan), reaktante a mesajo da Álvaro Gámez, qua reprochabis ad il uzir la konjunciono sed en citajo de Einstein (“Korpo ed anmo ne esas du diferanta kozi, sed nur du diferanta moyeni por perceptar lo sama."), respondis ico: 

“La formo sed konsideresas kom arkaika od obsoleta, ma ol existis en Ido ed ol duras uzesar, adminime da me ipsa. Meajudike, ol esas bona en Esperanto, Ido ed Interlingua (ultre la Latina).

Tamen, me ne uzas ol kom exakta sinonimo di ma, sed altra-maniere: tu, qua savas la Hispana, komprenos, se me dicas a tu, ke ma esas ‘pero’ e sed esas ‘sino’. Ultre tal grava nuanco, me evitas leda e povra repeto ma/ma en sama frazo. Exemple: Ma me ne amoras viri, ma mulieri (Ma me ne amoras viri, sed mulieri).” 

Yen do! Segun Partaka, ma e sed expresas diferanta nuanci. Ica surpriziva ed interesanta expliko quik memorigis da me artiklo quan me skisabis en Interlingua, multa yari ante nun, precize pri eventuala difero... inter ma e sed! Ta artiklon me skriptis por lore projetata Dictionario de Synonymos de Interlingua, qua pose restis (e restos...) en embrionala stando. Forsan l’artiklo esos interesiva anke por mea Ido-lekteri. Me do rezolvis tradukar (e kelke adaptar) ol ad Ido. Tradukar de Interlingua ad Ido, cetere, e parenteze, esas tre interesiva e mem rekomendinda experienco (quan me nultempe facabis). Yen ol: 

________________________

ma, sed  

Quankam praktikale ica konjuncioni uzesas indiferente por expresar opozeso o kontrasto inter du koncepti, li tamen prizentas difero etimologiale sustenebla e filologiale interesiva. 

ma, fondita sur la korespondanta formo Italian — qua devenas de la Latina magis (“plu”) —, expresas l’adjunto di cirkonstanco qua kelke opozesas al antea koncepto sen nihiligar od impedar olta. Koncernesas do opozeso sat febla, adminime segun la intenco dal parolanto o skribanto. En tal kazi on povas preske sempre expresar la sama ideo per la prepoziciono malgre o per la konjunciono quankam. Yen exempli: 

1) Me sentas me fatigita, ma felica. => Malgre mea fatigeso, me sentas me felica. 

2) La puero es indolenta, ma lua noti skolal es ecelanta. => Malgre lua indolenteso, la puero havas ecelanta noti skolal. 

3) La studio di la Latina donas a ni richa kultural valori, ma ne la komunikal kapableso quan ni atingas per Ido. => La studio di la Latina donas a ni richa kultural valori, quankam ol ne donas a ni la komunikal kapableso quan ni atingas per Ido. 

sed es tre anciena vorto Latina devenanta del radiko Indo-European s(w)e, s(w)o. Ica radiko, prezenta en plura vorti Latina qui transiris ad Ido (sua, sekura, solitara, sobra), indikas ulo posedanta propra existo, ed ofte ol implikas ideo pri separo, apartigo o privaco. Ica ideo restas latenta en nia konjunciono, qua expresas forta opozeso inter du koncepti, tale ke l’una ofte nihiligas od impedas l’altra. En tal kazi on povas preske sempre expresar la sama ideo per la prepoziciono vice (o la kompozita konjunciono vice ke) o per l’adverbo kontree (o kontraste) Yen exemplo: 

1) Me kompris ne automobilo, sed biciklo. => Vice komprar automobilo, me kompris biciklo. 

[komparez a: Me kompris automobilo, ma ne biciklo. => Quankam me kompris automobilo, me ne kompris biciklo.] 

Pos la supera expliko, on ne astonesos dal fakto, ke sed es plu apta kam ma por expresuri quala ne nur [...] anke. Yen exempli: 

1) El parolas ne nur la Franca, sed anke la Hispana. => Vice parolar nur la Franca, el parolas anke la Hispana. 

2) La unesma homo en la spaco flugis ne ad altra planeto, sed nur cirkum Tero. => La unesma homo en la spaco, vice flugar ad altra planeto, flugis nur cirkum Tero. 

Do, segun Partaka, sed, uzata pos propoziciono neganta, equivalas A but (rather), F mais (plutôt), G sondern, H sino, I ma (piuttosto), R а (скорее), L sed (exemple, non modo... sed etiam... “ne nur... sed anke...”). 

Kande me unesma-foye renkontris la fenixa konjunciono en verki o frazi da Partaka, ol impresis me kelke stranje, e, konfesinde, me ne tre prizis ol. Tamen, pokope, me komencis remarkar ke ol es utila, ke ol furnisas nuanco grava, ke ol posibligas formacar frazi plu klara e plu eleganta. Do anke me komencis experimentale uzar ol. Yen, kom exemplo, du frazi ek Libro dil desquieteso (Portugalane: Livro do desassossego), extraordinara (e dika!) verko da Fernando Pessoa, olquan me lente, pokope, paciente, tradukadas ad Ido. En amba frazi aparas ma e sed, kun sua funcioni partikular. La uzo dil du konjuncioni igas la frazi sendubite plu klara. Yen oli: 

“Il extraordinare remarkis la personi qui esis ibe, ne suspekteme, sed kun specal intereso; ma il observadis li ne per quaze explorar li, sed per quaze interesar su pri li sen volar fixe regardar lia traiti o detalizar lia manifestado di karaktero.” 

“Ni produktas olca, advere, por distraktar ni, ma ne quale la karcerano qua texas palio, por distraktar su del Fato, sed quale la yunino qua brodas kuseni, por distraktar su, sen plusa skopo.”