1. Questionilo en Esperanto
On savas ke Esperanto enuncas yes-no-questioni per la specala partikulo ĉu. Pri l’origino di ca vorteto, Vilborg donas yena etimologiala expliko:
“Polona czy [...]. Normala transskriburo en Espo
esus *ĉi [...], ma ta formo esis rezervata por altra signifiko. [...] La
motivo dil vokalo u restas obskura (on sugestis diversa motivi [...])”. (Etimologia Vortaro de
Esperanto.
Volumo 1: A-D, 1989, p. 83)
La Sueda erudito mencionas anke la yidisha vorto צי (ci), “parenta al Polona formo”. Anke Cherpillod propozas kom etimoni la Polona czy e la yidisha צי (ci) ma adjuntas la Sklovaka či, qua tamen funcionas nur kom konjunciono che nedireta questioni, la yidisha צו (cu), qua tamen, segun quante me savas, ne esas questionala partikulo, e la Kechua sufixo ‑chu. (Konciza Etimologia Vortaro, 2003, p. 85)
Astonive, nek l’unu nek l’altru mencionas la Bielorusa ці (chi) e la Ukrainana чи (chi), qui esas questionala partikuli uzata frazokomence. Esas tre neprobabla ke Zamenhof konocis la Kechua, do l’origino di ĉu versimile esas nur la Polona czy, forsan kun kelka influo dal yidisha. Irge, pro l’etimologiala obskureso di sua vokalo e poka difuzeso dil Polona linguo, e forsan anke pro eufonio, ica vorteto ne povis heredesar da Ido...
2. Questionilo en Ido
En l’unesma Ido-gramatiko, pseudonime kompozita, quan on surprize distributis al membri dil Komitato di la Delegitaro kunsidanta en Paris en 1907, trovesas kom substitucajo di ĉu la “questionala konjunciono” kad, uzenda che questioni direta (“est-ce que...”) e nedireta (“si...”), ed anke l’expresuri kad... kad... (“soit que... soit que...”) e kad ne? (“n’est-ce pas?”). (Grammaire Complète de la Langue Internationale. Par Ido. Kompleta Gramatiko di la Linguo Internaciona. Da Ido. 1907, p. 31) [Malgre la bilingua titulo, ica gramatiko esas nur Francalingua. En moderna Ido, cetere, on dicas sive... sive... vice kad... kad...]
Pri l’origino di la nova vorto la gramatiko dicas nulo. Pos un yaro, en 1908, aparis nova edituro di ca verko, revizita e kompletigita, kom rezultajo de la labori dal komitato e dal permananta komisitaro, qui enduktis kelka modifiki. (Linguo Internaciona di la Delegitaro. Grammaire Complète de la Langue Internationale. Par L. de Beaufront. 1908. 77 p.). La paragrafo pri kad sidas sur p. 39 ma anke dicas nulo pri l’origino dil vorteto. Sama-yare editesis en Stuttgart la famoza Ido-Germana Lexiko da Beaufront/Couturat (Linguo Internaciona di la delegitaro (Sistemo Ido). International-deutsches Wörterbuch. von L. de Beaufront und Dr. L. Couturat unter Mitarbeit von Rob. Thomann. Vorwort von Prof. Otto Jespersen. Franckh’sche Verlagshandlung 1908. xxiv, 294 p.), qua indikis per defirsl la etimologio di singla vorto, ma ol omisas l’origino di kad (same kam olta di ye e yen)!
Erste en 1909 la publiko saveskis ulo pri l’origino di nia questionala vorteto, kande Otto Jespersen publikigis yena texto en Progreso (II, 15):
“Pri la vorto kad on povas dicar la samo [lo sama] kam pri sed, ke la finala d esas tro malfacile [desfacile] pronuncata da plura nacioni, qui quaze necese dicas kat vice ol, aparte kande la d ne esas sequata da ula vokalo. Me do propozas uzar la du formi ka e kad, la unesma generale, la duesma nur avan vokali; komparez a, ad; e, ed; o, od. La formo sanskrita ne devus impedar ta evidenta alejo, nam qua savas sat la sanskrita por esar jenata da la formo ka? Cetere en sanskrita on havas anke formi sen d, kande la vorto trovesas en “sandhi” ed esas asimilata a l unesma sono di l vorto sequanta. E ka semblas a me plu expresiva di questiono kam la formo kad pronuncata kun mallonga [kurta] vokalo.”
[En infra noto la famoza Dana linguisto explikas ke “sandhi (sanskrita vorto signifikanta junto) indikas en linguistiko la fonetikal chanji, qui eventas pro la junto o kontrakto di la vorti.”]
En posa artiklo (Progreso II, 161), B. Jönsson yene konjektas pri la motivo dil selekto di ca vorto:
“La motivo por preferar la sanskritala kad o ka a la esperantala chu (pruntita de polona czy) ne povas esar internacioneso. Sanskriton malmulti [poki] konocas, ed adminime nulu expektas renkontrar eskluzive [exkluzive] sanskritala vorti en Ilo. La motivo povas sole esar la atingo di ta avantajo havar sama komencosono en la questionpartiklo [questionpartikulo] kam en la questionanta vorti qua, quala, quanta, kande.”
[Lore la nova linguo ne ja havis fixa od unanime aceptata nomo. “Ilo” (de “Internaciona Linguo”) esis un del propozata nomi.]
En la sama numero di Progreso (II, 164) on povas lektar, en infra noto, yena komento dal redaktero (do da Couturat ipsa):
“La sama propozo (ka vice kad) esis facata da Sº Strauss, qua adjuntas ica rimarko [remarko]: ka esas anke la questional partiklo [partikulo] en japonana [Japoniana], sed [ma] ol pozesas ye la fino di la frazi.”
Ye la 16ma di septembro di 1909 l’Akademio enuncis sua unesma tri decidi per elektar Jespersen kom prezidanto e Couturat kom sekretario e per selektar “Yes”, “No” od “Ajorno” kom posibla respondi a singla questiono propozata a formala voto (Progreso II, 577). Ye la 23ma di oktobro samyare ol enuncis 13 plusa decidi, di qui la lasta (do la decido 16) prizentas yena texto:
“On admisas ka quale [kom] segunvola vicanto [substitucajo] di kad (II, 15), per 7 voci.” (Progreso II, 579)
Tamen la frua oficaligo di ka kom formo segunvole uzebla vice kad (qua lasta, apartenante al prima korpuso di Ido, ne bezonis oficaligo) ne impedis P. de Janko pledar por chi, “la pronunco di la polona czy”, kom “plu naturala” vice kad (Progreso IV, 99‑100). Objecionante kontre ica propozo, Couturat konfirmis lo intuicita da Jönsson du yari ante lore:
“Existas ulo multe plu naturala ed internaciona, nome, la linguistikal fakto ke omna indo-europana questionili komencas per k ou qu, qua esas quaze lia komuna radiko.” (Progreso IV, 100)
3. L'anciena sanskrita
 |
| Monier Monier-Williams |
Nun ni konsultez autoritatoza verko:
A Sanskrit-English Dictionary: Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo-European languages, Monier Monier-Williams, revised by E. Leumann, C. Cappeller, et al. 1899, Clarendon Press, Oxford.
[La verko plurfoye rieditesis e nun esas acesebla anke hike.
En ica Sanskrita-Angla-Lexiko da Monier Monier-Williams (1819‑1899), Britanian erudito, specalisto pri Aziana lingui, precipue la sanskrita, la Persiana e la hindustana, on lektas:
कद् [kad ] (originale la neutra formo dil questionala pronomo [ka]): questionala partikulo (= Lat. (nonne), (num).
Ica lexiko informas anke ke la sanskrita questionala pronomo ka, supere mencionita, signifikanta “qua” e “quo”, prizentas anke la formo किम् [kim], ofte uzata kom questionala konjunciono, analoge al Latina num e an, e mem plu ofte kom questionala partikulo por yes-no-questioni.
[Komparez kim, signifikanta “qua” (maskulala singulara formo, kontrastigebla al feminala formo kif) en Volapük primitiva! Tamen l’origino di ca vorto da Schleyer esas probable la Franca qui (ki en la Haitiana kreola linguo) od Italiana chi, kun adjuntita m, maskulala marko (komparez exemple om, “ilu”, kontrastigebla ad of, “elu”).]
Anke mencioninda, en ica questionala familio, esas कदा [kadā] (“kande”), komparebla al Latva kad, Lituana kada e Kroata kad(a). Altra sanskrita questionala “k-vorti” esas कथा [kathā], “quale”, “de ube”, “pro quo” (uzata anke kom questionala partikulo), कथम् [katham], “quale”, “de ube” e कति [kati] “quanta”. Tale on povas intelektar yena etimologiala noto en la dicionario da Vilborg, mencionita komence di ca artiklo:
“Ido: ka(d) (< sanskrita ka‑, radiko di questionala pronomo).” (p. 83)
4. Simila questionili en altra lingui
En la Japoniana, quale Strauss atencigis ja en 1909 sur la pagini di Progreso, on ya uzas la finala questional partikulo か (ka), exemple: 明日、来ますか。 (Ashita kimasu ka?), “Ka vu venos morge?”. Anke en la Malaya on uzas similsona questionilo, nome la sufixo ‑kah, quan on adjuntas al vorto maxim direte koncernata dal questiono, exemple: Anda orang Peranciskah?, “Ka vu esas Franco?”. En la hindia on uzas frazokomence la similsona questional partikulo क्या (kyā), exemple: क्या आप यहाँ रहते हैं? (kyā āp yahā̃ rahte haĩ?), “ka vu habitas hike?”). Fine, en la Estona on uzas la komencala partikulo kas por enduktar yes-no-questioni, exemple: Kas ta on saabunud?, “Kad el arivis?”.
5. Konkluzo
On darfas do asertar ke la questionala partikulo e konjunciono ka(d) esas etimologiale sanskrita ma sustenesas da plur altra lingui diversa-familia, mem kareanta irga direta relato a ta klasika linguo tante anciena. Ordinare nia vorto- e doco-libri indikas nur la sanskrita (exemple, la Ido-Angla lexiko da Dyer) o la sanskrita e la Japoniana (exemple, la dicionario da Pesch ed ecelanta doco-libro da Juste, regretinde poke konocata). En ica doco-libro (Un parler d'amis. L'Ido-linguo, langue auxiliaire 1907-1995, Juste dicas tre juste:
Ka, vient du sanscrit et se retrouve aussi en japonais, pour marquer l’interrogation (“Ka venas del sanskrita e trovesas anke en la Japoniana, por markizar questioni”.)
