 |
| IPA-simbolo pri la fonemo reprezentata per J j en Ido ed en altra lingui (Franca, Kataluniana, Portugalana, Rumaniana, Turka). Fonto: graphemia.com |
«Ido havas ica vorti:
geologio, geografio, genealogio, giganto, gimnastikar, tragedio, genio, genero, origino, Belgia, Egiptia, Germania, Norvegia, Georgia, rejo, jenar, jentila, jendarmo, plajo, jeneroza, imajo, Aljeria, arjento, Arjentinia
To ya esas ne-konsequema, ka ne? Kosequema esus:
geologio, geografio, genealogio, giganto, gimnastikar, tragedio, genio, genero, origino, Belgia, Egiptia, Germania, Norvegia, Georgia, rego, genar, gentila, gendarmo, plago, generoza, imago, Algeria, argento, Argentinia
Konsequema anke esus:
jeolojio, jeografio, jenealojio, jiganto, jimnastikar, trajedio, jenio, jenero, orijino, Beljia, Ejiptia, Jermania, Norvejia, Jeorjia, rejo, jenar, jentila, jendarmo, plajo, jeneroza, imajo, Aljeria, arjento, Arjentinia
Amba alternativi esas konsequema, ma on ne povas mixar oli e uzar l' alternativo 1 por ula vorti e l' alternativo 2 por altra vorti, quo esas la nuna stando di Ido. Ka vu povas explikar a me, pro quo Ido esas tante ne-konsequema?»
Nu, ante respondizar puntope lua questiono, oportas serchar principi. Ante omno, esas forsan util e mem importanta irar al prima fonto di Ido, nome, ad Esperanto.
La grafismo e fonetismo di Esperanto
 |
| Rusa litero (mayuskula) per qua on reprezentas la fonemo /ʒ/. Fonto: graphemia.com |
Quale on savas, Esperanto disponas de la komenco la literi ĵ e ĝ por reprezentar rispektive la fonemi /ʒ/ e /d͡ʒ/. La dicerno inter ica du fonemi esas esencala en la linguo da Zamenhof: exemple, aĵo (/aʒo/) signifikas «kozo», kontre ke aĝo (/ad͡ʒo/) signifikas «evo». Danke tala dicerno, Esperanto povas facile, habile ed elegante konciliar grafismo e fonetismo en pasable multa kazi. Exemple, Vilborg (1991: 76) propozas yena formi kom fonti di ĝardeno («gardeno»): A garden, F jardin, G Garten ed I giardino (la Hispana formon jardín li prizentas inter parentezi, nam segun semblo Zamenhof ordinare ne egardis da linguo di Cervantes). La Sueda filologo konkluzas ke la ĝ di ĝardeno «reflektas la ortografio di AFI e la dolca pronunco di FI». Cherpillod (1990: 18) derivas la vorto de F jardin, kun «grafismala influo dal Angla garden o Germana garten». Pri la sama vorto Couturat/Leau (1903: 333-334) plu detaloze e laude explikas ke «Se ĝ ne existus, on mustus skribar gardeno, quan komprenus nur Angli e Germani, o ĵardino (o dĵardino), quan komprenus nur populi Romanala. Danke la sono di ĝ, ĝardeno samtempe atingas le unesma per grafismo e le duesma per fonetismo, quo donas ad ica vorto maxima internacioneso».
Waquet, Françoise: Latin or the empire of a sign: from the sixteenth to the twentieth centuries. Translated by John Howe. London, New York: Verso 2001. 346 p.
La sama esforco por konciliar grafismo e fonetismo esas remarkebla che anĝelo («anjelo»), ĝibo («gibo»), leĝo («lego»), reĝo («rejo») e mult altra vorti. Tamen che vorti di origino nur o precipue Franca on povas konstatar ke Zamenhof, ne povante obtenar tala koncilio, procedis altre: ĝeni (F gêner, «jenar»), manĝi (F manger, «manjar»), neĝo (F neige, «nivuro»), ruĝa (F rouge, «reda»), e. a. Segun Cherpillod (1990: 17), «La transskribo di g a ĝ montras ke anke hike Zamenhof respektis plu multe grafismo kam fonetismo». La Franca filologo skribis «anke hike» pro ke ja antee (1990: 16) il atencigabis, pri asimilo di Franca vorti kontenanta la digramo ch, ke «La Esperantala ĉ korespondas al grafismo dil Franca *etimoni».
 |
| Litero (mayuskula e minuskula) per qua on reprezentas la fonemo /ʒ/ en l'Armeniana. |
Quale Ido solvis la problemo pri fonemala diminuto?
La “transformo” di Ido ad Esperanto implikis multa grava chanji plursorta, i.a. vortaral ed ortografial. Desaparis la diakritiki (qui subisabis tanta kritiki...), e la du fonemi /ʒ/ e /d͡ʒ/ kunfuzesis ad un unika fonemo /ʒ/, quan reprezentas la litero j, pronuncata quale ĵ en Esperanto, quankam kun tolerebla alofonala pronunco /d͡ʒ/ (Beaufront 1925: 13). Konseque, Ido ne plus povis konciliar grafismo e fonetismo per diakritiki (quale Zamenhof che vorti di Latina origino kun susteno Germanal) e mustis multafoye selektar grafismo (quale Zamenhof che vorti di origino nur o precipue Franca) o fonetismo, o mixar ambi. La listo livrita da Gabriel Svoboda montras ke la pioniri di Ido preferis mixar grafismo e fonetismo. Tamen ka li agis lo nekonsequeme, quale nia Cheka interlinguisto suspektas od insinuas? O ka li sequis metodo, sistemo o modelo, mem se nur implicita o desfacile dicernebla? La questiono ne esas facile respondizebla, nam mankas detaloza expozo pri tala metodo, adminime segun la dokumenti quin me konocas e povis konsultar. Til nun me deskovris nur kin dissemita pria noti en la frua yaredi di Progreso Yen oli:
 |
| Jespersen propozis majesto (vice *mayesto) por konciliar fonetismo e grafismo. Fonto: Wikipedia |
● En 1910 aparis yena noto da Otto Jespersen pri *mayesto, qua lore (de 1908) esis l’oficala formo, heredita de Esperanto: «Mayesto havas la sama y-sono kam D. e altra germanika lingui; ma majesto esas preferinda pro ke omna lingui skribas j (ecepte I. maestà) e E. F. (e Port.) pronuncas j. On anke prenis j en majoro» (P. III, 25). En septembro dil sama yaro l’Akademio ya adoptis majesto, propozita dal famoza Dana linguisto, «per 6 yes, 1 no» (P. III, 466).
● Anke en 1910, pri *jinjivo, inkluzita en sat longa listo de «komuna vorti propozita», aparis yena noto nesignatita, do certe skribita dal redaktero, nome, da Couturat ipsa: «Ni preferas jinjivo a gingivo, por sequar la pronunco di la moderna lingui qui posedas ta vorto. Ta substituco di j a g “dolca” esas cetere generala en la linguo» (P. III, 201). Pose on preferis la formo jenjivo, qua adoptesis lor Akademiala votado en 1911, per 7 yes, 1 no e 2 voti por *jinjivo (P. IV, 67). Ica prefero di jenjivo, cetere, esas plusa signo di fonetismala prefero, nam A. Wormser, propozante la nova formo, yene justifikabis ol: «Pro quo jin-? F. e I. havas gen-. jenjivo esus plu korekta». E Couturat, per redakterala infra noto, emfazabis: «E plu facile pronuncebla» (P. III, 332). Oportas dicar ke Esperanto havas la formo gingivo ja de 1908 (Rhodes 1908: 215), se ne plu frue, do ante ke on adoptis jenjivo en Ido.
● En 1911, pri girometro, inkluzita en sat longa listo de «Teknikala vorti propozita», aparis yena noto, anke nesignatita, do certe del plumo di Couturat: «En la ciencala vorti, on devas preferar la skribo (g) a la pronunco (j)» (P. IV, 513).
 |
| L. de Beaufront propozis forejo (vice *forajo) por eskartar ambiguajo. Fonto: Wikipedia |
● Anke en 1911, pri *forajo, lore oficala (de 1908), e pro timo expresita en antea numero (P. IV, 411), L. de Beaufront publikigis yena noto: «Se on volas absolute evitar la konflikto kun for-ajo (qua til nun ne aparis kom timinda), suficas chanjar forajo ad forejo, adoptante la fonetismo di E., qua restas rekonocebla [rikonocebla] ad F.I.S.» (P. IV, 602). En 1914 on ya adoptis forejo «unanime» (P. VII, 71).
● En 1912 aparis yena noto pri jenro, anke nesignatita, do certe kompozita da Couturat ipsa: «On bezonas ica vorto [DF] por indikar klare D. Genremalerei, F. peinture de genre, nam to esas aparta “genero” di pikturo: ne omna “generi” esas jenro, e ca frazo ipsa pruvas la neceseso di ca vorto (pronuncata en D. quale en F.) [...]» (P. V, 345-346).
Nu, meajudike, lo supere citita indikas o sugestas ulsorta guido-linei, od adminime furnisas kelka orientizo o rekomendi, pri la maniero quale nia pioniri konceptis la solvo dil mencionita problemo e probis remediar la diminuto dil fonemala *resursi di Ido. Semblas a me ke, sat objektale, la sequanta principi esas deduktebla de lo citita:
(1) Che vorti neciencala o neteknikala, fonetismo esas preferinda.
(2) Che vorti ciencala o teknikala, grafismo esas preferinda.
(3) Segun posibleso, on adoptez formi qui koncilias fonetismo e grafismo (majesto, majoro).
(4) Segun posibleso, on adoptez formi qui koncilias fonetismo Romanala e ne-Romanala (jenro, forejo).
(5) Se necesa ed utila, on egardez anke altra lingui exter la AFGHIR-feldo. Jespersen ya aludas altra Germanala lingui e la Portugalana en la supera citajo, e ja en 1907, dum la labori dal Komitato, la Dana linguisto argumentabis ke «ne esas justa ne egardar lingui “acesora”, quala la Portugalana, la Polona, la lingui Skandinaviana, qui konstitucas neneglijinda quanto» (Couturat/Leau 1907: 11).
Nun me analizos singla vorto enlistigita da Svoboda (ecepte *Georgia, qua ne existas en Ido) ed esforcos deskovrar eventuala plusa principi o guido-linei e konfirmar kad on aplikis le mencionita dum adoptar ta vorti.
Ante analizar la listo, me atencigas ke:
● Multa vorti apartenas al originala *korpuso di Ido, t.e. al vortaro kontenata en l’unesma lexiki da Couturat/Beaufront (1908). Ica vortaro ne subisis diskutado kolektiva, nam la tale nomizita permananta komisitaro kunvenis nur unfoye (P. I, 9) e do ne havis tempo por diskutar tanta vorti. Nur Couturat e Beaufront (precipue l’unesma) decidis pri la vorti konteninda e lia formo. Kande me markizos tala vorti per interparenteza “1908”, la lektero do saveskos ke koncernesas vorti qui oficaleskis “automatale”, per nura inkluzeso en la mencionita lexiki, ante ke l’Akademio komencis sua normala procedo di publika diskutado, deliberado e votado.
● Me preferas montrar la fonto-lingui di Ido per AFGHIR(L) vice per DEFIRS(L). Me agas lo ja de longe, precipue pos ke Carlo Nardini (mencionita en l’unesma artiklo di ca blogo) enduktis, od adminime forte stimulis, tala kustumo che Linguolisto, kelka yari ante nun. Cetere ja en 1932 Mederith Knox Gardner skribabis: «Uzar la literi heredita de Idiom Neutral (DEFIRSL) semblas a me tam racionoza kam uzar la Reichmark kom internaciona pekunio-unajo. Recevante mea signal-vorto de Dro. Talmey (Lex., p. 7), me propozas uzar GAFIRHL, ma en ordino statistikala: AHGRFIL» (P. IX, 31). Me konocas nur tri verki qui markizas omna Ido-vorti per tala indiki: la Ido-Germana lexiko da Beaufront/Couturat (1908), la Ido-Angla lexiko da Dyer (1924) e la dicionario da Pesch (1964). Tamen ta indiki regretinde ne sempre koincidas, e plurfoye oli ne koincidas anke kun la indiki lektebla en la unesma yaredi di Progreso (1908-1914). Pro to, kande to esos necesa, me mencionos la fonto dil AFGHIR-indiki.
● Segun la Anglalingua Wikipedio, la Rusa litero ж nun korespondas al fonemo /ʐ/, qua esas simila a /ʒ/. Anke la Anglalingua Wikcionario korespondigas ж a /ʐ/: exemple, la vorton жест («gesto») ol transskribas per [ʐɛst]. Tamen me preferas sequar Jones/Ward (1969: 138), qui asertas explicite ke «La Rusa ʒ skribe reprezentesas per la litero ж». Pluse, li yene transskribas la jus mencionita vorto: ʒɛst. John Wells, konocata fonetikisto ed esperantisto, parolas pri la temo en ica artiklo en sua Anglalingua blogo ed asertas preferar ʒ por reprezentar la Rusa ж. En la Fundamento di Esperanto, Zamenhof uzas la litero ж por reprezentar ĵ (vd. Albault 1963: 69). Mem se me selektabus /ʐ/ kom plu apta por reprezentar la moderna Rusa pronunco, /ʐ/ e /ʒ/ esus judikebla kom nura alofoni en Ido (same kam en Esperanto), quo nule chanjus la suba konsideri pri fonetismo en la linguo.
● Me puntizos singla radiko segun ke ol sequas la grafismo e/o la fonetismo di singla fonto-linguo: me atribuos 1 punto a singla linguo; la punti atribuita po grafismo akumulesos ad olti atribuita po fonetismo.
La listo da Svoboda
La mencionita listo kontenas “g-vorti” e “j-vorti”. Por faciligar l’analizo e l’expozo, me traktos unesme la “g-vorti”:
La sublisto de “g-vorti”
Belgia
Radiko AFGHIR, adoptita en 1914 (*Belgio en 1908).
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFI (3 punti).
Egiptia
Radiko AFGHIR, adoptita en 1914 (*Egipto en 1908).
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFI (3 punti).
genealogio (1908)
Radiko AFGHIR
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFI (3 punti).
genero (1908)
Radiko AFGHIR (AFHI segun Beaufront/Couturat, AFGHI segun Dyer e Pesch).
G: Gatung (altra radiko), ma adj. generell /g/ («generala»).
R: род (rod) (altra radiko), ma adj. генеральный (generál’nyj) /g/ («generala»).
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFI (3 punti).
genio (1908)
Radiko AFGHIR
G: Genie /ʒ/, ma adj. genial /g/ («geniala»)
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFGI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFGI (4 punti).
geologio (1908)
Radiko AFGHIR
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFI (3 punti).
geografio (1908)
Radiko AFGHIR
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFI (3 punti).
Germania
Radiko AFGHIR, adoptita en 1914 (*Germanio en 1908).
F: Allemagne (altra radiko), ma adj. germanique /ʒ/ («German(al)a»).
G: Deutschland (altra radiko), ma adj. germanisch /g/ («German(al)a»).
H: Alemania (altra radiko), ma adj. germánico /x/ («German(al)a»).
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFI (3 punti).
giganto (1908)
Radiko AFGHIR
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFI (3 punti).
gimnastiko (1908)
Radiko AFGHIR
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus la nur fonetismo di AFI (3 punti).
Norvegia
Radiko AFGHIR, adoptita en 1914 (*Norvego en 1908).
A: Norway (sen g), ma adj. Norwegian /d͡ʒ/ («Norvegiana»)
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFI (3 punti).
origino (1908)
Radiko AFGHIR
G: Anfang, Entstehung (altra radiki), ma adj. original /g/ («originala»).
R: начало (načálo), источник (istóčnik) (altra radiki), ma adj. оригинальный (originál’nyj) /g/ («originala»).
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFI (3 punti).
tragedio (1908)
Radiko AFGHIR
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La g-formo sequas la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti). Sumo: 7 punti. Kontraste, j-formo sequus nur la fonetismo di AFI (3 punti).
Nu, irga atencema lektero certe remarkos ke:
● Che singla vorto dil supera sublisto, la g pronuncesas harde en la Germana e la Rusa, lingui ne-Romanala. Semblas do ke la fonetismo ne-Romanala esas decidigiva en tala kazi.
● Che singla vorto dil supera sublisto, l’adoptita g-formo esas multe plu puntoza (preske sempre plu kam duople) kam eventuala j-formo (nur che genio ica difero esas kelke min granda).
Konstatinte lo, me supozas ke esas posibla enuncar plusa principo:
(6) Che AFGHIR-vorti, la fonetismo ne-Romanala (precipue Germana-Rusa) esas preponderanta, precipue kande ol esas konciliebla kun forta grafismo Romanala-Germanala.
La sublisto de “j-vorti”
Nun me traktos la “j-vorti” enlistigita da Svoboda. Ica sublisto, quale on quik konstatos, esas multe plu heterogena. Pro to, me komentos singla vorto vice facar generala remarki pri la tota sublisto. Yen la vorti:
Aljeria
Radiko AFGHIR, adoptita en 1914 (*Aljerio en 1908).
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFIR
Harda pronunco (/g/): G
La j-formo sequas la fonetismo di AFIR (4 punti), kontre ke g-formo sequus la grafismo di AFGHI (5 punti).
Komento: Equilibroza puntizo di j- e g-formo. Dolca pronunco preponderanta. La fonetismo Rusa semble esas decidigiva, malgre kontrea fonetismo Germana. Anke Idiom Neutral havis la formo Aljeria (Rosenberg 1902: 48) ed en ica linguo la litero j sonis quale en la Franca (Couturat/Leau 1903: 487), do same kam en Ido. Kad ico pleis rolo? On ya savas ke la Komitato en 1907 studiis anke Idiom Neutral (Couturat/Leau 1907: 10-11). Tala influo esas posibla, ma forsan neprobabla, nam altra vorti di Idiom Neutral sequas diferanta kriterii, exemple argent («arjento»), reg («rejo»).
arjento (1908)
Radiko FI segun Beaufront/Couturat, ma AFHI segun Pesch ed aFHI segun Dyer (che qua la minuskulo montras radiki desfacile rinokocebla por Angle-parolanti: forsan koncernesas la A adj. argent /d͡ʒ/, «arjenta» e la H adj. argénteo /x/, «arjentea», quin la pioniri probable ne egardis).
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): nula
La j-formo sequas la fonetismo di AFI (3 punti), kontre ke g-formo sequus la grafismo di AFHI (4 punti).
Komento: Equilibroza puntizo di j- e g-formo. Dolca pronunco preponderanta. Harda pronunco neexistanta, do g-formo esus min bona, nam ol konfliktus kun la 1ma principo.
Arjentinia
Radiko AFGHIR, adoptita en 1914 (*Arjentino en 1908).
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): GR
La j-formo sequas la fonetismo di AFI (3 punti), kontre ke g-formo sequus la grafismo di AFGHI (5 punti).
Komento: Min equilibroza puntizo di j- e g-formo kam che arjento. L’adoptita j-formo semble konfliktas kun la 6ma principo, nam expekteble la harda pronunco GR impozus g-formo, quale che la vorti dil unesma sublisto. Me trovas du posibla expliki por la j-formo cakaze, qui cetere ne esas interexkluzanta: (a) Influo da arjento, qua (same kam arjentano), apartenas al sama etimologiala familio di Arjentinia. En Ido ya efikas anke subtila principo, aludita adminime unfoye da Couturat ed inferebla del relato inter certena pari de vorti desfacile justifikebla altre. Pri ca principo, nomizebla kom “principo pri familiala integreso”, me detaloze parolos en venonta artiklo en ca blogo. (b) La punto-difero inter j- e g-formo ne esas tam granda kam che la vorti en l’unesma sublisto, do en ica kazo la grafismo ne esas tam impozanta kam che olti.
imajo (1908)
Radiko AFHI
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): nula
La j-formo sequas la fonetismo di AFI (3 punti), kontre ke g-formo sequus la grafismo di AFHI (4 punti).
Komento: Equilibroza puntizo di j- e g-formo. Dolca pronunco preponderanta. Harda pronunco neexistanta, do g-formo esus min bona, nam ol konfliktus kun la 1ma principo.
jenar (1908)
Radiko FG
F: gêner /ʒ/
G: genieren /ʒ/
Dolca pronunco (/ʒ/): FG
Harda pronunco (/g/): nula
La j-formo sequas la fonetismo di FG (2 punti), kontre ke g-formo sequus la grafismo di FG (2 punti).
Remarko: Vilborg (1991: 76) mencionas anke Polona żenować /ʑ/ kom fonto di ĝeni, forsan pro ke Zamenhof en la Fundamento prizentis olta kom tradukuro di olca (vd. Albault 1963: 165), ma segun Wojtek Usakiewicz, mea Polona korespondanto, ica vorto havas altra senco. Advere Pettyn (1986: 52) prizentas ne źenować ma krępować e przeszkadzać kom tradukuri di ĝeni. Anke la Polona wikcionario prizentas przeszkadzać kom tradukuro di ĝeni e ne kontenas la vorto źenować, qua tamen aparas che Glosbe kom un del tradukuri dil mencionita Esperanto-vorto. Cetere, en l’Akademiala korektiguri di la Universala Vortaro, redaktita da Grabowski e Bein (vd. Albault 1963: 278-283), ĝeni ne esas korektigita.
Komento: Sama puntizo di j- e g-formo. Dolca pronunco preponderanta. Harda pronunco neexistanta, do g-formo esus min bona, nam ol konfliktus kun la 1ma principo.
jendarmo
Radiko AFGHIR, adoptita en 1911.
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFGIR
Harda pronunco (/g/): nula
La j-formo sequas la fonetismo di AFGIR (5 punti), kontre ke g-formo sequus la grafismo di AFGHI (5 punti).
Komento: Sama puntizo di j- e g-formo. Dolca pronunco tre preponderanta. Harda pronunco neexistanta, do g-formo esus min bona, nam ol konfliktus kun la 1ma principo.
jeneroza (1908)
Radiko AFHI segun Beaufront/Couturat, ma AFGHI segun Dyer (koncernesas certe G generös /g/). La vorto mankas che Pesch!
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): G
La j-formo sequas la fonetismo di AFI (3 punti), kontre ke g-formo sequus la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetimo di G (1 punto). Grafismala sumo: 6 punti.
Komento: Neequilibroza puntizo di j- e g-formo, kontraste kun l'equilibro che arjento ed imajo. Dolca pronunco preponderanta, ma la harda pronunco Germana, unionita a multe plu granda puntizo di g-formo, teoriale povus justifikar anke *generoza. Tamen me konjektas ke la pioniri probable ne egardis la Germana formo, quon semble montras la indiko AFHI che Beaufront/Couturat. Pluse, la radiko gener/ esas oficala ja de 1908, e *generoz/a povus konfundesar a gener/oz/a, quo igas g-formo min bona kam l’adoptita j-formo.
jentila (1908)
Radiko AFHI
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): AFI
Harda pronunco (/g/): nula
La j-formo sequas la fonetismo di AFI (3 punti), kontre ke g-formo sequus la grafismo di AFHI (4 punti).
Komento: Equilibroza puntizo di j- e g-formo. Dolca pronunco preponderanta. Harda pronunco neexistanta, do g-formo esus min bona, nam ol konfliktus kun la 1ma principo.
plajo
Radiko FHI (segun Dyer e Pesch, qui sequas P. III, 327: F plage, I piaggia, H playa), adoptita en 1911 (en 1908 on tradukis G Strand per rivo).
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): FI
Harda pronunco (/g/): nula
La j-formo sequas la fonetismo di FI (2 punti), kontre ke g-formo sequus la grafismo anke di FI (2 punti).
Komento: Egala puntizo di j- e g-formo. Dolca pronunco preponderanta. Harda pronunco neexistanta, do g-formo esus min bona, nam ol konfliktus kun la 1ma principo. Pluse, g-formo esus neposibla, pro la existo di plago (adoptita en 1911), qua havas altra senco. On mustus chanjar olta exemple a *plagio (segun tarda L plagia), qua sequus la grafismo di FI (2 punti) ma havus nula AFGHIR-susteno fonetismala, do anke ol konfliktus kun la 1ma principo.
rejo (1908)
Radiko FHI segun Beaufront/Couturat, ma AFHI segun Pesch ed aFHI segun Dyer (che qua la minuskulo montras radiki desfacile rinokocebla por Angle-parolanti: certe koncernesas la A adj. regal /g/, «rejala»).
F: roi («rejulo», reine («rejino»)
H: rey («rejulo»), reina («rejino»), ma adj. regio /x/ («rejala»).
I: re («rejulo»), ma regina /d͡ʒ/ («rejino»), ed adj. regio /d͡ʒ/, regale /g/ («rejala»).
Dolca pronunco (/d͡ʒ/): I
Harda pronunco (/g/): AI
La j-formo sequas la fonetismo di I (1 punto). Kontraste, g-formo sequus la grafismo di AHI (3 punti) e la fonetismo di AI (2 punti). Grafismala sumo: 5 punti.
Komento: Tote neequilibroza puntizo di j- e g-formo (olca esas multe plu puntoza). Harda pronunco kelke preponderanta ed AI (do, ne-Romanala e Romanala). Ica kondicioni igus g-formo teoriale tam bona o mem plu bona kam l’adoptita j-formo. Advere, en 1912 «Dro Axer» objecionis ke «Rejo esas heredajo de Esperanto e ne havas apogo en lingui vivanta» e konseque lu propozis «chanjar nia nuna rejo a rego» (P. V, 349). Nulu (ne mem Couturat) reaktis ad ica objeciono, ma en 1913 l’Akademio repulsis la propozita chanjo (P. VI, 166). Ica objeciono da Axer ne esas justa: la formo rejo ya sustenesas fonetismale da «lingui vivanta», exemple dal Italiana regina /d͡ʒ/ («rejino») ed adj. regio /d͡ʒ/ («rejala), a qua on povus adjuntar, segun la 5ma principo, anke la samsenca Portugalana adj. régio /ʒ/ e la formi Rumaniana rege /d͡ʒ/ («rejulo») e regină /d͡ʒ/ («rejino»). Tamen quale explikar la j-formo, se g-formo esus teoriale tam o mem plu bona kam olta? Yen quar posibla expliki, qui ne esas interexkluzanta: (a) Influo dal Esperanto-formo reĝo /d͡ʒ/, quan Vilborg (1995: 108) judikas kom «fondita sur la L radiko reg-», di qua «la cirkonflexizo utilesas por evitar homonimeso kun reg/i» (olca signifikas «regnar» en Ido). Anke Cherpillod (2003: 393) donas L rex/rēgis kom *etimono. Tamen oportus analizar quale Zamenhof egardis la relato inter fonetismo e grafismo en la Latina (vd. mea finala noto pri Latina pronunco). (b) Probable la pioniri ne egardis la Angla adj. regal, quon semble montras l’indiko FHI che Beaufront/Couturat. Ja dum la labori dal Komitato en 1907 on emfazabis ke «radiko esas judikinda kom apartenanta ad ula linguo nur se ol esas sat rikonocebla por personi meze instruktita e havas sua propra senco» (Couturat/Leau 1907: 12). Or sen ica egardo la grafismala e fonetismala bazo di g-formo diminutas. Pluse, la fonetismala susteno Italiana esas duopla e du-kategoria: subs. regina («rejino»), adj. regio («rejala»). (c) La j-formo igas la vorto plu facile dicernebla de regento (oficala de 1908), di qua la g-formo, sequante la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di GR (2 punti), esas tote justifikebla e senhezite aceptinda, segun la 6ma principo. Esas vera, ke rejo e regento apartenas al sama familio etimologiala, ma altralatere oportas distingar la du radiki tam multe kam posible, nam regento esas persono qua guvernas kande rejo ne existas o ne povas guvernar, do la du koncepti praktikale opozesas. (d) Eventuala g-formo (*rego) produktus l’adjektivo *regala, qua konfliktus kun la radiko regal/ (oficala de 1908, same kam rej/). Or la koncernata derivajo esas tre importanta, nam ol korespondas ad adjektivo tre ofta en la fonto-lingui: AF royal, G königlich, H real, I reale, regale, R королевский (korolévskij). Imaginez *regi regalanta gasti per festino en sua *regala palaco...
Segun la sis principi supere enuncita, la adopto di j- e g-vorti en Ido esas ya konsequema e ciencale justifikebla, quankam la justifiko ne sempre esas facila e, segun semblo, ne impozas su samgrade en omna kazi. Irga esforco homogenigar tala vorti, per konstanta e senkriteria dolcigo o hardigo di L ge/gi, produktus vorti min rikonocebla, min kongruanta kun la interna traiti di Ido ed, en ula kazi, mem shokanta e repugniva (*jeolojio, *genar, edc).
La enuncita principi evidente esas aplikebla anke a vorti exter la listo da Svoboda. Me prizentos exemple du plusa vorti, quin me analizos segun la sama kriterii:
gibo (1908)
Radiko AFHI (FI segun Beaufront/Couturat, AFI che Pesch, aFI che Dyer (che qua la minuskulo montras radiki desfacile rinokocebla por Angle-parolanti).
A: hunch (altra radiko), ma adj. gibbous /g/ («giboza»).
F: bosse (altra radiko), ma adj. gibbeux /ʒ/ («giboza»).
H: giba /x/
I: gobbo (altra radiko), ma adj. gibboso /d͡ʒ/ («giboza»).
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ/): FI
Harda pronunco (/g/): A
La g-formo sequas la grafismo di AFHI (4 punti) e la fonetismo di A (1 punto). Sumo: 5 punti. Kontraste, j-formo sequus la fonetismo di FI (2 punti).
Komento: Neequilibroza puntizo di g- e j-formo (olta esas plu kam duople plu puntoza). Dolca pronunco kelke preponderanta. La harda pronunco ne-Romanala (Angla), unionita a forta puntizo dil g-formo, proximigas gibo al AFGHIR-vorti dil unesma sublisto da Svoboda, quankam en ica kazo la derivaji esas preponderanta. Forsan egardesis anke I gobbo (quankam ol esas altra radiko) e L gibba («gibo»), gibber, gibberosus («giboza»), gibbus («konvexa»), quo fortigis mem plu multe la grafismo dil g-formo. Eventuala konflikto di *jib/et/o kun jibet/o ne esis timinda en 1908, nam olca propozesis erste en 1911 (P. IV, 511) ed aprobesis en 1913 (P. V, 658).
jirafo (1908)
Radiko AFGHIR
Dolca pronunco (/ʒ, d͡ʒ): AFIR
Harda pronunco (/g/): G
La j-formo sequas la fonetismo di AFIR (4 punti), kontre ke g-formo sequus la grafismo di AFGHI (5 punti) e la fonetismo di G (1 punto). Sumo: 6 punti.
Komento: Kelke min equilibroza puntizo di j- e g-formo kam che arjento ed imajo (du-punta difero). Dolca pronunco tre preponderanta, ma la harda pronunco Germana, unionita a plu granda puntizo dil g-formo, teoriale povus justifikar anke *girafo, quale propozis Hellmut Dibellius (P. IX, 32). Anke Roze (1935: 82) pledis por g-formo judikante ol kom «plu internaciona». En la Anglalingua Wikcionario on prizentas duopla pronunco (harda e dolca) por G Giraffe (/ɡiˈʀafə/, /ʒiˈrafə/), ma che Duden, same kam che Forvo, nur harda esas askoltebla. Ka en 1908 (forsan pro Franca influo) la dolca pronunco esis plu ofta kam nun en la Germana? Me ne savas lo. Tamen jirafo, mem sen eventuala dolca pronunco Germana, sequas la 1ma principo, e lua forta fonetismo Angla-Romanala-Slava, simila ad olta di jendarmo, quankam kelke min forta, semble esis decidigiva.
Finala noto pri Latina fonetismo
Forsan plu atencema lekteri remarkis ke me apene mencionis la Latina dum analizar singla vorto enlistigita da Svoboda. Me agis lo intence pro necerteso pri la Latina fonetismo konsiderata ed aplikata dal pioniri. Advere, komence dil pasinta yarcento, la tale nomizita “restaurita pronunco” di la Latina ne ja esis vaste aplikata. Segun tala normo, «c e g esas sempre harda, quale en can, get» (King 1891: 9). Tale pronuncis la Romani dum la klasika epoko di Cicero e Vergilius, segun la experti. Peck (1890: 20) emfazas ke «Erste de la 4ma o 5ma yarcento p.K. la g komencis recevar, ante e ed i, la dolca sono trovata en l’Italiana, Franca e Portugalana. La reguloza g unesme chanjis a y-sono, nam trovesas varianti quala magestas vice maiestas». Ja en 1871 on pledis por reformo di la Latina pronunco en Britania (Arnold/Conway 1908: iii), ed en Francia on probis enduktar tala normo «ja de cirkume la lasta yardeko dil 19ma yarcento» (Waquet 2001: 168). Komence di la 20ma yarcento, kande Ido naskis, tala pronunco esis do recenta e certe min konocata e min vaste aplikata kam l’ekleziala pronunco (ankore uzata en Vatikano), qua sempre dolcigas g ante e ed i (/d͡ʒ/), e kam singla pronunco “nacional”. Exemple, en Portugal, mem ankore meze dil 20ma yarcento, on sempre dolcigis g ante e ed i (ʒ), same kam en Francia. Nia pioniri, homi ya savoza ed experta, certe konocis la restaurita pronunco, ma ne esas facila saveskar ka li egardis ge e gi Latina ne nur grafismale, ma anke sempre fonetismale pro klasika harda pronunco di g (/g/). Se li agis lo, to fortigus mem plu multe l’argumenti hike prizentita pri kelka vorti analizita supere.
Bibliografio konsultita
Albault, André (red.): L.L. Zamenhof: Fundamento de Esperanto. Naŭa eldono kun Enkondukoj, Notoj kaj Lingvaj Rimarkoj de D-ro A. Albault, Membro de la Akademio de Esperanto. Marmande: Esperantaj Francaj Eldonoj 1963. 355 p.
Arnold, Edward Vernon; Conway, Robert Seymour: The restored pronunciation of Greek and Latin: with tables and practical illustrations. Fourth and revised edition. Cambridge: University Press 1908. vi, 26 p. (1ma ed. 1895)
Beaufront, L(ouis) de: Kompleta gramatiko detaloza di la linguo internaciona Ido. Luxemburg et Esch/Alzette: Solimpa 1925. 232 p.
Cherpillod, André: La zamenhofa radikfarado. Courgenard: La Blanchetière 1990. 32 p.
Cherpillod, André: Konciza etimologia vortaro. Roterdamo: Universala Esperanto-Asocio 2003. xvi, 504 p.
Couturat, L(ouis)/Leau, L(éopold): Histoire de la langue universelle. Paris. Hachette 1903. xxx, 576 p.
Couturat, L(ouis)/Leau, L(éopold): Compte rendu des travaux du Comité (15-24 octobre 1907). Coulommiers: Paul Brodard 1907. 32 p.
King, D.B.: Latin pronunciation: a brief outline of the Roman, Continental and English methods. Boston: Ginn & Company, 1891, 37 p.
Peck, Harry Thurston: Latin pronunciation: a short exposition of the Roman method. New York: Henry Holt and Company 1890. 38 p.
Pettyn, Andrzej: Słownik Esperancko-Polski. Warszawa: Polski Związek Esperantystów 1986. 172 p.
Rhodes, Joseph: The English-Esperanto dictionary : based upon the “Fundamento”, the Esperanto literature, and the national-Esperanto dictionaries bearing Dr. Zamenhof's “Aprobo”. New York, Chicago [etc.]: Fleming H. Revell Company. xxii, 544 p.
Rosenberger, Woldemar: Wörterbuch der Neutralsprache (Idiom Neutral): Neutral-Deutsch und Deutsch-Neutral. Leipzig: E. Haberland 1902. 338 p.
Roze, Jānis: Raporto. Decidi dil Akademio interimala e du suplementi: I. Decidi dil Akademio posa. II. Diversa propozi recenta. Rīga: Autorons Editerio 1937. 106 p.
Vilborg, Ebbe: Etimologia Vortaro de Esperanto. Volumo 2: E - Ĵ. Malmö: Eldona Societo Esperanto 1991. 114 p.
Vilborg, Ebbe: Etimologia Vortaro de Esperanto. Volumo 4: N - R. Malmö: Eldona Societo Esperanto 1995. 124 p.
Sem comentários:
Enviar um comentário