KA 'GARSONO' ESAS RADIKO SENSEXUA?

Fonto: Greycoat Lumleys

Ka la radiko garson- esas maskula o sensexua en Ido? Nu, Pesch ne esas explicita en sua Dicionario de la 10.000 radiki di la linguo universala Ido (1964):

garsono. Employato infra-klasa qua servas en balneyo, kafe-drinkerio, restorerio, kontoro, apartamento. – FI (p.189)

Quoniam il ne skribis ‘employatulo’, on principe darfus konjektar ke la radiko, segun Pesch, esas sensexua. Tamen nulu povas garantiar ke, kande il skribis ‘employato’, il advere ne havis ‘employatulo’ en la mento, nam tal omiso dil sufixo -ul‑ esas sat ofta...

Dyer, en sua Ido-English Dictionary (1924), esas plu konkluziva: 

garson-o: (man) waiter; office porter. – FI (p. 122)

Do, segun Dyer, la radiko garson- esas (od esez) maskula... 

En sua ‘jemela’ English-Ido Dictionary (1924), la sama autoro skribis (p. 374):

waiter: garsono (cf. serv-ist-(in)o); pleto. 

waitress: (tablo-)servistino.

Ico semblas esar solvuro tre stranja, e mem kelke ridikula: du interdiferanta radiki por nomizar la sama profesiono, nur pro interdifero di sexuo dil koncernata profesionani...

Frua diskuto en Progreso  

Ja en la frua epoko di Ido, ica dubito desquietigis nia pioniri. En la sisesma (februaro 1913 – januaro 1914) e sepesma (1914) tomi di Progreso ya aparis kurta diskuto pri la temo. Partoprenis la diskuton Louis Couturat (kom redaktoro di Progreso, ilqua ne signatis sua du interveni), K. Feder (t.e. Kurt Feder, posa autoro di Grosses Wörterbuch Deutsch-Ido, 1920) ed A. D. [videz sube]

En la diskuto (obtenebla hike kom pdf-failo) Couturat pledis por radiko maskula, ma Feder ed A. D. ne asentis lua opiniono... 

La voyajema abado

A. D. esas la komenco-literi di Arsène Dudouy, nomo di Franca sacerdoto, lore ordinare konocata kom Abato [nun, de februaro 1914: Abado] Dudouy (do la komenco-literi esas mem duople interpretebla!), de Secqueville-en-Bessin (Calvados), unesma sekretario di USI (Uniono Sacerdotal Idista) ed ofta kunlaboranto di Progreso dum la frua periodo, per prizata artikli e komenti tre bone argumentizita. Il esis anke voyajemo e vervoza instiganto di Ido parolata (do, ulsorta prima Partaka, por tale dicar). En 1912, de la 2ma til la 18ma di julio, il vizitadis London per Ido (lore il ne ja parolis la Angla) e per la helpo dal lokala Idisti. Ye la 7ma, exemple, il partoprenis komuna dineo kun dek e du samideani de quar diversa nacioni (Angla, Dana, Germana, Franca), dum olqua “Ido posibligis generala konversado tre vivoza”. En Progreso aparis konciza lektinda raporto pri lua vizito (obtenebla hike kom pdf-failo). Ica experienco ed artiklo pruvas ke la uzo di Ido kom parolata linguo komencis sat frue, mem kande la linguo ankore esis ofte chanjata. 

Em 1913, A. D. entraprezis plu longa turo en Anglia, dum qua il uzis anke Ido-servi (ma ne nur, nam lore il ja savis parolar la Angla) e skriptis ipse detaloza interesiva pria raporto, qua aparis en Progreso (obtenebla hike kom pdf-failo.

Il nultempe cesis interesar su pri la utileso di Ido kom parolata linguo e pri olua avantaji dum voyajado, quale montras lua artikli Praktikal utileso di Ido; noti di voyajero (en Informilo, Cherbourg, januaro 1913) e Ni konversez en Ido (samloke, januaro 1914). 

Plu recenta diskuto en Linguolisto

En la Yahoo-grupo Linguolisto eventis, en 2000-2003, interesiva diskuto pri garsono (e pri altra temi analoga), quan partoprenis, kun diverganta (e chanjema!) opinioni, James Chandler, Michael Talbot-Wilson, Richard Stevenson, Hans Stuifbergen, Martin Lavallée e Robert Carnaghan. Ol esas obtenebla hike kom pdf-failo). 

Semblas a me ke en ta du diskuti (precipue en la duesma), ed en simila debati, on ofte oblivias o neglijas ke:

1. Ido cherpas de AFGHIR-lingui (e, sporadike, de altra lingui) ne vorti, ma radiki. 

2. Por selekto ed endukto di radiki, komodeso, harmonio e koheremeso esas multe plu importanta kam etimologio.

3. Quika (t.e. senlerna) interkomprenebleso esas nek la prima nek la precipua skopo di Ido, quankam ol esas posibla e neneglijinda fenomeno, pri qua existas plura historial registri, kolektita en ica blog-artiklo de 2015. 

4. La internaciona senco di radiko ne sempre plene koincidas kun olua senco en la origino-linguo. Exemple: marmelad- esas Portugalan-devena radiko, ma, en la Portugalana linguo, marmelada signifikas nur “quinga marmelado”, do marmelado ek quingi (marmelo esas “quingo” en la Portugalana). Irga altra marmelado ne nomesas marmelada en la Portugalana. Tamen la internaciona senco dil radiko esas plu ampla, ed Ido (same kam Esperanto) kompreneble enduktis la radiko kun senco plu ampla, malgre la Portugalana (origino-linguo).

Tamen internaciona radiko... 

Dum la mencionita diskuti (precipue dum la duesma, qua esas plu longa e plu detaloza), on multe parolis pri la signifiko di garçon en la Franca, ignorante (o ne savante, od obliviinte) ke la radiko garson- esas ne nur Franca, ma anke internaciona, e ke lua senco en uzo internaciona esas plu ampla kam en la Franca, quale on povas konstatar per yena tabelo:

linguo	garsonulo		garsonino
Araba (Egiptia)	جرسون	(garsōn)	جرسونة	(garsōna)
Greka	γκαρσόνι (garsóni)		γκαρσόνα (garsóna)
	γκαρσόν (garsón)
Hispana (Chili)	garzón		garzona
Persiana	گارسون	(gârson)	گارسون	(gârson)
Portugalana (BR)	garçom		garçonete
Turka	garson		garson

La tabelo montras ke, en adminime sis lingui de quar kontinenti (Afrika, Amerika, Azia ed Europa), la radiko garson- aplikesas tam bone a homuli kam a homini sam-profesiona, esante do sensexua. To esas tote natural, nam ica radiko koncernas nur la funciono (e nule la sexuo) dil koncernata persono. Do ol tote ne esas komparebla, exemple, al radiki vir- e mulier-.

Pro to me opinionas ke, exemple, justesas Wikivortaro, kande ol prizentas (hike) la radiko kom sensexua, e Brian Drake, kande il uzas 5-foye la vorti garsonino/garsonini en sua ecelanta romano Sen kordeti (2019), e Fernando Zangoni, kande il tradukas chellerina per garsonino sur p. 52 di sua dika ed apene konocata, ma certe konocinda, Dizionario Italiano-Ido (2008). Forsan (espereble) justesas anke me, qua uzas la vorto garsonulo en (ankore skriptata) ampla Ido-lernolibro por Portugalane-parolanti e la vorto garsonino en recenta poema video-filmeto, trovebla hike... 

Nova defino bezonata

Fine, me opinionas ke nova defino es bezonata, nam la defino che Pesch semblas esar obsoleta (la uzo dil karakterizivo “infra-klasa”, exemple, esas ne-aceptebla en nia moderna socio). Me do propozas yena defino:

garsono: employato qua servas la klienti di kafeerio, drinkerio, restorerio, repasterio o simila establisuro, o la gasti di privata o publika rauto, repasto, festino o simila evento, precipue per askoltar (ed eventuale notar) lia komendi e demandi ed adportar a li la komendita o demandita drinkaji e nutrivi (ed eventuale anke acesoraji repastala).