KA 'GARSONO' ESAS RADIKO SENSEXUA?

Fonto: Greycoat Lumleys

Ka la radiko garson- esas maskula o sensexua en Ido? Nu, Pesch ne esas explicita en sua Dicionario de la 10.000 radiki di la linguo universala Ido (1964):

garsono. Employato infra-klasa qua servas en balneyo, kafe-drinkerio, restorerio, kontoro, apartamento. – FI (p.189)

Quoniam il ne skribis ‘employatulo’, on principe darfus konjektar ke la radiko, segun Pesch, esas sensexua. Tamen nulu povas garantiar ke, kande il skribis ‘employato’, il advere ne havis ‘employatulo’ en la mento, nam tal omiso dil sufixo -ul‑ esas sat ofta...

Dyer, en sua Ido-English Dictionary (1924), esas plu konkluziva: 

garson-o: (man) waiter; office porter. – FI (p. 122)

Do, segun Dyer, la radiko garson- esas (od esez) maskula... 

En sua ‘jemela’ English-Ido Dictionary (1924), la sama autoro skribis (p. 374):

waiter: garsono (cf. serv-ist-(in)o); pleto. 

waitress: (tablo-)servistino.

Ico semblas esar solvuro tre stranja, e mem kelke ridikula: du interdiferanta radiki por nomizar la sama profesiono, nur pro interdifero di sexuo dil koncernata profesionani...

Frua diskuto en Progreso  

Ja en la frua epoko di Ido, ica dubito desquietigis nia pioniri. En la sisesma (februaro 1913 – januaro 1914) e sepesma (1914) tomi di Progreso ya aparis kurta diskuto pri la temo. Partoprenis la diskuton Louis Couturat (kom redaktoro di Progreso, ilqua ne signatis sua du interveni), K. Feder (t.e. Kurt Feder, posa autoro di Grosses Wörterbuch Deutsch-Ido, 1920) ed A. D. [videz sube]

En la diskuto (obtenebla hike kom pdf-failo) Couturat pledis por radiko maskula, ma Feder ed A. D. ne asentis lua opiniono... 

La voyajema abado

A. D. esas la komenco-literi di Arsène Dudouy, nomo di Franca sacerdoto, lore ordinare konocata kom Abato [nun, de februaro 1914: Abado] Dudouy (do la komenco-literi esas mem duople interpretebla!), de Secqueville-en-Bessin (Calvados), unesma sekretario di USI (Uniono Sacerdotal Idista) ed ofta kunlaboranto di Progreso dum la frua periodo, per prizata artikli e komenti tre bone argumentizita. Il esis anke voyajemo e vervoza instiganto di Ido parolata (do, ulsorta prima Partaka, por tale dicar). En 1912, de la 2ma til la 18ma di julio, il vizitadis London per Ido (lore il ne ja parolis la Angla) e per la helpo dal lokala Idisti. Ye la 7ma, exemple, il partoprenis komuna dineo kun dek e du samideani de quar diversa nacioni (Angla, Dana, Germana, Franca), dum olqua “Ido posibligis generala konversado tre vivoza”. En Progreso aparis konciza lektinda raporto pri lua vizito (obtenebla hike kom pdf-failo). Ica experienco ed artiklo pruvas ke la uzo di Ido kom parolata linguo komencis sat frue, mem kande la linguo ankore esis ofte chanjata. 

Em 1913, A. D. entraprezis plu longa turo en Anglia, dum qua il uzis anke Ido-servi (ma ne nur, nam lore il ja savis parolar la Angla) e skriptis ipse detaloza interesiva pria raporto, qua aparis en Progreso (obtenebla hike kom pdf-failo.

Il nultempe cesis interesar su pri la utileso di Ido kom parolata linguo e pri olua avantaji dum voyajado, quale montras lua artikli Praktikal utileso di Ido; noti di voyajero (en Informilo, Cherbourg, januaro 1913) e Ni konversez en Ido (samloke, januaro 1914). 

Plu recenta diskuto en Linguolisto

En la Yahoo-grupo Linguolisto eventis, en 2000-2003, interesiva diskuto pri garsono (e pri altra temi analoga), quan partoprenis, kun diverganta (e chanjema!) opinioni, James Chandler, Michael Talbot-Wilson, Richard Stevenson, Hans Stuifbergen, Martin Lavallée e Robert Carnaghan. Ol esas obtenebla hike kom pdf-failo). 

Semblas a me ke en ta du diskuti (precipue en la duesma), ed en simila debati, on ofte oblivias o neglijas ke:

1. Ido cherpas de AFGHIR-lingui (e, sporadike, de altra lingui) ne vorti, ma radiki. 

2. Por selekto ed endukto di radiki, komodeso, harmonio e koheremeso esas multe plu importanta kam etimologio.

3. Quika (t.e. senlerna) interkomprenebleso esas nek la prima nek la precipua skopo di Ido, quankam ol esas posibla e neneglijinda fenomeno, pri qua existas plura historial registri, kolektita en ica blog-artiklo de 2015. 

4. La internaciona senco di radiko ne sempre plene koincidas kun olua senco en la origino-linguo. Exemple: marmelad- esas Portugalan-devena radiko, ma, en la Portugalana linguo, marmelada signifikas nur “quinga marmelado”, do marmelado ek quingi (marmelo esas “quingo” en la Portugalana). Irga altra marmelado ne nomesas marmelada en la Portugalana. Tamen la internaciona senco dil radiko esas plu ampla, ed Ido (same kam Esperanto) kompreneble enduktis la radiko kun senco plu ampla, malgre la Portugalana (origino-linguo).

Tamen internaciona radiko... 

Dum la mencionita diskuti (precipue dum la duesma, qua esas plu longa e plu detaloza), on multe parolis pri la signifiko di garçon en la Franca, ignorante (o ne savante, od obliviinte) ke la radiko garson- esas ne nur Franca, ma anke internaciona, e ke lua senco en uzo internaciona esas plu ampla kam en la Franca, quale on povas konstatar per yena tabelo:

linguo	garsonulo		garsonino
Araba (Egiptia)	جرسون	(garsōn)	جرسونة	(garsōna)
Greka	γκαρσόνι (garsóni)		γκαρσόνα (garsóna)
	γκαρσόν (garsón)
Hispana (Chili)	garzón		garzona
Persiana	گارسون	(gârson)	گارسون	(gârson)
Portugalana (BR)	garçom		garçonete
Turka	garson		garson

La tabelo montras ke, en adminime sis lingui de quar kontinenti (Afrika, Amerika, Azia ed Europa), la radiko garson- aplikesas tam bone a homuli kam a homini sam-profesiona, esante do sensexua. To esas tote natural, nam ica radiko koncernas nur la funciono (e nule la sexuo) dil koncernata persono. Do ol tote ne esas komparebla, exemple, al radiki vir- e mulier-.

Pro to me opinionas ke, exemple, justesas Wikivortaro, kande ol prizentas (hike) la radiko kom sensexua, e Brian Drake, kande il uzas 5-foye la vorti garsonino/garsonini en sua ecelanta romano Sen kordeti (2019), e Fernando Zangoni, kande il tradukas chellerina per garsonino sur p. 52 di sua dika ed apene konocata, ma certe konocinda, Dizionario Italiano-Ido (2008). Forsan (espereble) justesas anke me, qua uzas la vorto garsonulo en (ankore skriptata) ampla Ido-lernolibro por Portugalane-parolanti e la vorto garsonino en recenta poema video-filmeto, trovebla hike... 

Nova defino bezonata

Fine, me opinionas ke nova defino es bezonata, nam la defino che Pesch semblas esar obsoleta (la uzo dil karakterizivo “infra-klasa”, exemple, esas ne-aceptebla en nia moderna socio). Me do propozas yena defino:

garsono: employato qua servas la klienti di kafeerio, drinkerio, restorerio, repasterio o simila establisuro, o la gasti di privata o publika rauto, repasto, festino o simila evento, precipue per askoltar (ed eventuale notar) lia komendi e demandi ed adportar a li la komendita o demandita drinkaji e nutrivi (ed eventuale anke acesoraji repastala).

PRI L’ORIGINO DI NIA QUESTIONALA VORTO “KAD”

[Artiklo aparinta en Progreso, n-ro  362, mayo-agosto 2015, p. 4-9 (hike sen asteriski, revizita e kelke adaptita al postuli di blogo-prizento.] 

1. Questionilo en Esperanto

On savas ke Esperanto enuncas yes-no-questioni per la specala partikulo ĉu. Pri l’origino di ca vorteto, Vilborg donas yena etimologiala expliko: 

“Polona czy [...]. Normala transskriburo en Espo esus *ĉi [...], ma ta formo esis rezervata por altra signifiko. [...] La motivo dil vokalo u restas obskura (on sugestis diversa motivi [...])”. (Etimologia Vortaro de Esperanto. Volumo 1: A-D, 1989, p. 83)

La Sueda erudito mencionas anke la yidisha vorto צי (ci), “parenta al Polona formo”. Anke Cherpillod propozas kom etimoni la Polona czy e la yidisha צי (ci) ma adjuntas la Sklovaka či, qua tamen funcionas nur kom konjunciono che nedireta questioni, la yidisha צו (cu), qua tamen, segun quante me savas, ne esas questionala partikulo, e la Kechua sufixo ‑chu. (Konciza Etimologia Vortaro, 2003, p. 85)

Astonive, nek l’unu nek l’altru mencionas la Bielorusa ці (chi) e la Ukrainana чи (chi), qui esas questionala partikuli uzata frazokomence. Esas tre neprobabla ke Zamenhof konocis la Kechua, do l’origino di ĉu versimile esas nur la Polona czy, forsan kun kelka influo dal yidisha. Irge, pro l’etimologiala obskureso di sua vokalo e poka difuzeso dil Polona linguo, e forsan anke pro eufonio, ica vorteto ne povis heredesar da Ido... 

2. Questionilo en Ido

En l’unesma Ido-gramatiko, pseudonime kompozita, quan on surprize distributis al membri dil Komitato di la Delegitaro kunsidanta en Paris en 1907, trovesas kom substitucajo di ĉu la “questionala konjunciono” kad, uzenda che questioni direta (“est-ce que...”) e nedireta (“si...”), ed anke l’expresuri kad... kad... (“soit que... soit que...”) e kad ne? (“n’est-ce pas?”). (Grammaire Complète de la Langue Internationale. Par Ido. Kompleta Gramatiko di la Linguo Internaciona. Da Ido. 1907, p. 31) [Malgre la bilingua titulo, ica gramatiko esas nur Francalingua. En moderna Ido, cetere, on dicas sive... sive... vice kad... kad...] 

Pri l’origino di la nova vorto la gramatiko dicas nulo. Pos un yaro, en 1908, aparis nova edituro di ca verko, revizita e kompletigita, kom rezultajo de la labori dal komitato e dal permananta komisitaro, qui enduktis kelka modifiki. (Linguo Internaciona di la Delegitaro. Grammaire Complète de la Langue Internationale. Par L. de Beaufront. 1908. 77 p.). La paragrafo pri kad sidas sur p. 39 ma anke dicas nulo pri l’origino dil vorteto. Sama-yare editesis en Stuttgart la famoza Ido-Germana Lexiko da Beaufront/Couturat (Linguo Internaciona di la delegitaro (Sistemo Ido). International-deutsches Wörterbuch. von L. de Beaufront und Dr. L. Couturat unter Mitarbeit von Rob. Thomann. Vorwort von Prof. Otto Jespersen. Franckh’sche Verlagshandlung 1908. xxiv, 294 p.), qua indikis per defirsl la etimologio di singla vorto, ma ol omisas l’origino di kad (same kam olta di ye e yen)! 

Erste en 1909 la publiko saveskis ulo pri l’origino di nia questionala vorteto, kande Otto Jespersen publikigis yena texto en Progreso (II, 15):

“Pri la vorto kad on povas dicar la samo [lo sama] kam pri sed, ke la finala d esas tro malfacile [desfacile] pronuncata da plura nacioni, qui quaze necese dicas kat vice ol, aparte kande la d ne esas sequata da ula vokalo. Me do propozas uzar la du formi ka e kad, la unesma generale, la duesma nur avan vokali; komparez a, ad; e, ed; o, od. La formo sanskrita ne devus impedar ta evidenta alejo, nam qua savas sat la sanskrita por esar jenata da la formo ka? Cetere en sanskrita on havas anke formi sen d, kande la vorto trovesas en “sandhi” ed esas asimilata a l unesma sono di l vorto sequanta. E ka semblas a me plu expresiva di questiono kam la formo kad pronuncata kun mallonga [kurta] vokalo.” 

[En infra noto la famoza Dana linguisto explikas ke “sandhi (sanskrita vorto signifikanta junto) indikas en linguistiko la fonetikal chanji, qui eventas pro la junto o kontrakto di la vorti.”]

En posa artiklo (Progreso II, 161), B. Jönsson yene konjektas pri la motivo dil selekto di ca vorto:

“La motivo por preferar la sanskritala kad o ka a la esperantala chu (pruntita de polona czy) ne povas esar internacioneso. Sanskriton malmulti [poki] konocas, ed adminime nulu expektas renkontrar eskluzive [exkluzive] sanskritala vorti en Ilo. La motivo povas sole esar la atingo di ta avantajo havar sama komencosono en la questionpartiklo [questionpartikulo] kam en la questionanta vorti qua, quala, quanta, kande.” 

[Lore la nova linguo ne ja havis fixa od unanime aceptata nomo. “Ilo” (de “Internaciona Linguo”) esis un del propozata nomi.]

En la sama numero di Progreso (II, 164) on povas lektar, en infra noto, yena komento dal redaktero (do da Couturat ipsa): 

“La sama propozo (ka vice kad) esis facata da Sº Strauss, qua adjuntas ica rimarko [remarko]: ka esas anke la questional partiklo [partikulo] en japonana [Japoniana], sed [ma] ol pozesas ye la fino di la frazi.” 

Ye la 16ma di septembro di 1909 l’Akademio enuncis sua unesma tri decidi per elektar Jespersen kom prezidanto e Couturat kom sekretario e per selektar “Yes”, “No” od “Ajorno” kom posibla respondi a singla questiono propozata a formala voto (Progreso II, 577). Ye la 23ma di oktobro samyare ol enuncis 13 plusa decidi, di qui la lasta (do la decido 16) prizentas yena texto: 

“On admisas ka quale [kom] segunvola vicanto [substitucajo] di kad (II, 15), per 7 voci.” (Progreso II, 579)

Tamen la frua oficaligo di ka kom formo segunvole uzebla vice kad (qua lasta, apartenante al prima korpuso di Ido, ne bezonis oficaligo) ne impedis P. de Janko pledar por chi, “la pronunco di la polona czy”, kom “plu naturala” vice kad (Progreso IV, 99‑100). Objecionante kontre ica propozo, Couturat konfirmis lo intuicita da Jönsson du yari ante lore: 

“Existas ulo multe plu naturala ed internaciona, nome, la linguistikal fakto ke omna indo-europana questionili komencas per k ou qu, qua esas quaze lia komuna radiko.” (Progreso IV, 100)

3. L'anciena sanskrita 

Monier Monier-Williams

Nun ni konsultez autoritatoza verko:

A Sanskrit-English Dictionary: Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo-European languages, Monier Monier-Williams, revised by E. Leumann, C. Cappeller, et al. 1899, Clarendon Press, Oxford.

[La verko plurfoye rieditesis e nun esas acesebla anke hike.

En ica Sanskrita-Angla-Lexiko da Monier Monier-Williams (1819‑1899), Britanian erudito, specalisto pri Aziana lingui, precipue la sanskrita, la Persiana e la hindustana, on lektas: 

कद् [kad ] (originale la neutra formo dil questionala pronomo [ka]): questionala partikulo (= Lat. (nonne), (num). 

Ica lexiko informas anke ke la sanskrita questionala pronomo ka, supere mencionita, signifikanta “qua” e “quo”, prizentas anke la formo किम् [kim], ofte uzata kom questionala konjunciono, analoge al Latina num e an, e mem plu ofte kom questionala partikulo por yes-no-questioni. 

[Komparez kim, signifikanta “qua” (maskulala singulara formo, kontrastigebla al feminala formo kif) en Volapük primitiva! Tamen l’origino di ca vorto da Schleyer esas probable la Franca qui (ki en la Haitiana kreola linguo) od Italiana chi, kun adjuntita m, maskulala marko (komparez exemple om, “ilu”, kontrastigebla ad of, “elu”).] 

Anke mencioninda, en ica questionala familio, esas कदा [kadā] (“kande”), komparebla al Latva kad, Lituana kada e Kroata kad(a). Altra sanskrita questionala “k-vorti” esas कथा [kathā], “quale”, “de ube”, “pro quo” (uzata anke kom questionala partikulo), कथम् [katham], “quale”, “de ube” e कति [kati] “quanta”. Tale on povas intelektar yena etimologiala noto en la dicionario da Vilborg, mencionita komence di ca artiklo: 

“Ido: ka(d) (< sanskrita ka‑, radiko di questionala pronomo).” (p. 83) 

4. Simila questionili en altra lingui 

En la Japoniana, quale Strauss atencigis ja en 1909 sur la pagini di Progreso, on ya uzas la finala questional partikulo か (ka), exemple: 明日、来ますか。 (Ashita kimasu ka?), “Ka vu venos morge?”. Anke en la Malaya on uzas similsona questionilo, nome la sufixo ‑kah, quan on adjuntas al vorto maxim direte koncernata dal questiono, exemple: Anda orang Peranciskah?, “Ka vu esas Franco?”. En la hindia on uzas frazokomence la similsona questional partikulo क्या (kyā), exemple: क्या आप यहाँ रहते हैं? (kyā āp yahā̃ rahte haĩ?), “ka vu habitas hike?”). Fine, en la Estona on uzas la komencala partikulo kas por enduktar yes-no-questioni, exemple: Kas ta on saabunud?, “Kad el arivis?”. 

5. Konkluzo

On darfas do asertar ke la questionala partikulo e konjunciono ka(d) esas etimologiale sanskrita ma sustenesas da plur altra lingui diversa-familia, mem kareanta irga direta relato a ta klasika linguo tante anciena. Ordinare nia vorto- e doco-libri indikas nur la sanskrita (exemple, la Ido-Angla lexiko da Dyer) o la sanskrita e la Japoniana (exemple, la dicionario da Pesch ed ecelanta doco-libro da Juste, regretinde poke konocata). En ica doco-libro (Un parler d'amis. L'Ido-linguo, langue auxiliaire 1907-1995, Juste dicas tre juste:

Ka, vient du sanscrit et se retrouve aussi en japonais, pour marquer l’interrogation (“Ka venas del sanskrita e trovesas anke en la Japoniana, por markizar questioni”.)